Dhjetori i i të munguarve

Duhet të ketë qenë nata e 7 dhjetorit të vitit 1990, kur, ndërsa ngjitesha në shkallët e redaksisë së gazetës “Zëri i Popullit”, ku kisha veçse pak javë që kisha shkuar, takova kryeredaktorin Spiro Dede. Në të vërtetë ky ishte edhe njeriu që më kishte tërhequr në gazetë dhe kishte të ngjarë që isha i vetmi që nuk isha anëtar i PPSH­së. Por gjërat kishin filluar të shkriheshin dhe Spiro Dede ishte njëri nga ata që e ndillnin me shpresë shkrirjen. Pasi u përshëndetëm, më ftoi për një kafe aty pranë, por rrugës, krejt befas më tha nëse kisha kohë të lirshme, pasi në qytetin Studenti do të shkonte po asaj dite, ndoshta nga mbrëmja, kryeministri i vendit, Adil Çarçani, dhe mund të bëja një shkrim. Kisha qenë edhe një ditë tjetër, po të atij dhjetori, dhe në njërin nga sheshet shikoja tek flisnin me njëri tjetrin dy ministra të kohës, Ismail Ahmeti, ndërtuesi i njohur i hidrocentraleve dhe Skënder Gjinushi, ministër i arsimit. Ndjehej një tensionim i gjërave, por pak vetë mendonin se të nesërmen e atij takimi, ose më saktë, disa orë pas atij takimi, do të fillonin ngjarjet e njohura si Lëvizja Studentore e Dhjetorit. Në takim qëndrova vetëm pak minuta, dhe, megjithëse nuk më kishte takuar kurrë të shoqëroja në takime të tilla ministra apo, edhe më tej se kaq, kryeministra, ndjehej se tashmë nuk ishte asgjë si më parë. Shteti ishte i hutuar deri në majën e piramidës së saj dhe ishte i gatshëm të shkërmoqej, nëse do të kishte pasur një shkundje të fortë. Dukej sikur vetë shteti po e ndillte këtë shkërmoqje. Kryeredaktori Spiro Dede më pyeti krejt shkurt nëse kishte pasur diçka interesante, që ia vlente të ishte pjesë e gazetës, dhe pasi mori përgjigjen time mohuese, më uroi rrugë të mbarë për në vendlindje, ku edhe ishte qendra ime. Të them të drejtën, megjithëse për një kohë të shkurtër kisha qenë pjesë e një fillese të shkundjes së shtetit, tek kthehesha në shtëpi, nuk më shkonte në mendje se pas pak studentët do të dilnin nëpër rrugë dhe do të fillonte kështu një epokë tjetër. Nuk e kisha ditur se rastësisht, nga një takim rutinë në shkallët e një redaksie, kisha qenë në mesin e ndarjes së dy kohëve. E kisha ndjerë se tashmë rrokullisja po bëhej gjithnjë e më e shpejtë, por nuk e kisha ditur shpejtësinë e rrëshqitjes dhe forcën e ndryshimit.

Dhjetori, në të vërtetë, ishte paralajmëruar që në janar të atij viti. Në Shkodër, njëri ndër qytetet që po rizgjohej nga anemia, ishte provuar të bëhej një demonstratë, më tepër si shenjë e parë e fillesës se sa dëshmi e përfundimit. Njerëzit ishin grumbulluar tek sheshi para postës qendrore, gjoja si rastësisht, kishin filluar të ecnin para e prapa në një katror të vogël dhe kishin pritur momentin e parë për të qenë më pas pjesë e revoltës fillestare. Në janarin e vitit 1990 shteti nuk e kishte menduar dhjetorin. Shteti ende ishte në dilemën e tij, në atë dilemë zvarritëse, dhe kjo jo për të gjetur momentin, por për të gjetur njerëzit që edhe më pas do i shërbenin pushtetit. Shteti kishte menduar gjetjen e një skalioni të ri, dukshëm agresiv, por në thelb vazhdim i lojës së vjetër me karta të reja. Dhe si çdo kartë, ajo do të kishte dy pamje. Njëra do të ishte poshtë fillimisht, tjetra lart; pastaj do të ndodhte e kundërta. Si tek derri maç. Por në janar kjo ishte ende herët, dhe si thonë, lulet e hershme janë viktimë e ngricës. Disa u bënë viktimë e kësaj ngrice të janarit politik, por në dhjetor do të ishin përsëri pjesë. Nga të gjithë ata që ishin në janarin e vitit 1990 në sheshin qendror të Shkodrës, asnjëri nuk është më pjesë e politikës. Disa nuk janë më, disa enden pa punë rrugëve apo qëndrojnë deri vonë duke menduar se si ndodhi e gjithë kjo, të tjerë janë larguar. Për pak çaste, pas marsit të vitit 1992, kur ata u bënë pjesë e pushtetit, ishte dukur se ajo që kishin dashur të bënin shumë më parë se liderët e pardesyve të bardha, do të kishte mirënjohjen e saj; por vetëm për pak kohë, aq sa i është dashur pushtetit të ri për të sjellë njerëzit e tij. Një vit më pas, tashmë në janarin e vitit 1991, u ndje një korrent politik në strukturat partiake të Shkodrës. Në qytet, pëshpëritej me të madhe, kishin ardhur tre studentë, Arben Broci, Tefalin Malshyti dhe Shinasi Rama. Dy nga këta i njihja, sepse ishin rritur në të njëjtën lagje me mua; njëri as 20 metra përballë, Shinasiu, dhe tjetri, Arbeni, ngjitur, në të majtën e shtëpisë sonë. Kisha shumë vite pa i takuar dhe, po ashtu, vetëm njërin prej tyre do e takoja shumë vite më pas, tashmë larg Shqipërisë, në Rambuje. Në Universitetin e Shkodrës po ndjehej po ashtu fryma e revoltës. Njëri prej drejtuesve të revoltës, vëllai i një miku tim poet, pak javë më parë më kishte sjellë për botim një reportazh të zjarrtë për studentët që gëzojnë të mirat e socializmit. Nuk e dërgova të botohej, ishte tepër i stisur, aq më shumë kur e dija se vëllai poet ishte jo vetëm rebel i tashëm, por kishte qenë prej shumë viteve. Tani, si për rrjedhje të kohës, ishte në lidershipin e lëvizjes studentore në qytetin tim. Tre të tjerët, që kishin ardhur me mision dhe pa droje, sepse ende ishte e rrezikshme, po bëhen pasuesit e tyre. Kishte filluar lëvizja pluraliste e menduar.

Asnjëri nga të tre nuk është më. Arben Broci u vra pas disa muajve, pa gëzuar asgjë nga ata që kishte ëndërruar babai i tij. Tefalini dhe Shinasiu u larguan, nuk e di se cili i pari e cili më pas, ndërsa studenti që u bë demokrat i një çasti, gëzoi deri në fund të mirat e pushtetit. Tashti ka bizneset e tij, deri para 23 qershorit, me firmën e tij mund të gjeje një vend të mirë pune. Duhet të jesh naiv të mos besosh se lëvizja studentore, pavarësisht nëse ishte e nxitur apo jo, nuk ishte një lëvizje idealiste e njëkohësisht edhe e domosdoshme. Pushteti i kohës e mendoi se përmes tyre mund të lëvizte më shpejt struktura e tij, dhe në të vërtetë, vetëm pak kohë pas natës së dhjetorit, kur edhe u mendua se misioni fisnik i një grupimi mori fund, lëvizja e dhjetorit i la vendin lëvizjes së njerëzve me pardesy të bardhë. Momenti kur njerëzit me pardesy përmbysën dhjetoristët, më shumë i përmbysën si vizion dhe si ide, është edhe momenti kur lëvizja pluraliste u kthye në një luftë pushteti e ashpër, kur klanet dolën në sipërfaqe si mos o zot më keq, dhe kur, krejt jo befasuese, një takëm i përgatitur me kujdes doli mbi ujë si prijës, por që në fakt ishte ribajraktarizimi i politikës.

Lëvizja studentore në fakt kishte një mendim spontan, por ëndërrimtar dhe vizionar, pavarësisht se askush nuk ishte mbledhur të hartonte projekte e të konceptonte të ardhmen. Edhe pse deri diku ajo ishte e nxitur, sigurisht jo në përmasat që do të merrte, ajo kishte në vete dy gjëra themelore: Vrasjen e frikës dhe ëndërrimin për një Shqipëri si gjithë Europa, çka kishte qenë edhe ëndërr rilindase. Krejt ndryshe nga ata, që ishin naivë dhe të ndershëm, pardesybardhët, disa nga të cilët vinin nga shtresat e larta të regjimit, si Pashko dhe Berisha, ose kishin qenë pjesë familjarisht e regjimit, si Tritan Shehu apo Genc Pollo e Genc Ruli, ëndërrimi i tyre nuk ishte aq i largët: ai kishte me vete mllefin, jo për atë që kishin qenë, por për atë që nuk i kishin lejuar të ishin; pra pjesë e ndjeshme vendosëse e regjimit. Mllefi i tyre u bë mëri politike dhe që andej në armiqësi politike. Ata e ndjenë se mund të rrinin në qendrën e partisë jo më si liderë, por si padronë dhe në të vërtetë e bënë partinë një detashment politik. Nëse statuti i parë i saj nuk lejonte që një lider të ishte më shumë se 8 vite, ajo u kthye më pas në të përjetshëm, dhe tashti vazhdon edhe si familje biologjike apo të zgjedhur si bij e bija politikë. Është e vërtetë se mund të duhet një lëvizje tjetër studentore; por mbi të gjitha kundër atyre që uzurpuan partinë e tyre, që e bënë lirinë e mendimit si një koncept armik, që i shpartalluan vizionet studentore dhe i shndërruan ata në pasuri përrallash për bijtë e bijat e berishizmit. Studentët që protestuan asaj kohe për vilat e bllokmenëve, të cilët i lëshuan sapo e ndjenë frikën, është koha të protestojnë për pasuritë e stërmëdha të politikës. Vila e bijës së Berishës është ku e ku më e madhe dhe më moderne se vila që la pas vetes Enver Hoxha. Vjedhja e madhe që u bë në Rrugën e Kombit i ka kushtuar shtetit shumë më tepër se një bunker i ndërtuar nga ushtria. Demokracia në 21 janar është vrarë shumë më tepër se disa demonstrues të plagosur në 8 dhjetor të vitit 1990. Studentët e kanë edhe një dhjetor para vetes, përmes lëvizjes së tyre të ndershme dhe vizionare, pa dashjen e tyre dhe duke i larguar ato, është krijuar një oligarki financiare e lidhur me politikën, sidomos me politikanët që lëvizja e tyre solli në pushtet. Kjo oligarki po e sundon sot vendin me dorë të hekurt, po e ngushton lirinë dhe asnjë lloj gjykate, që ka në themelin e saj konceptin ristanian “vidh të vjedhim”, nuk mund t’i bëjë derman asaj. Po vjen koha të thuhet: Na ishte një herë një brez ëndërrimtar, që kishte në mendimin e tij vizionin për të ardhmen. Nga shpellat dolën bajlozët dhe i dëbuan ata…vazhdimi dihet me atë se çfarë ndodhë kur një vend e sundojnë bajlozët e jo mendjet.