Ekonomia? Shqipëria nën potencial

Shqipëria ka mundësi polivalente për të siguruar një nivel ekonomik shumë më të lartë se sa e ka aktualisht. Është e njohur shprehja: Shqiptari i varfër që shkel mbi flori. Duçja këtu e shtatëdhjetë e ca vjet më parë ka thënë se Shqipëria ka kapacitet të mbajë 5 milionë frymë – thotë në këtë intervistë në DITA, prof.Fatmir Shehu ish-zv.ministër i Industrisë dhe Minierave.

Mendoni, këtë fashisti Duçe e ka thënë në një kohë që Shqipëria nuk ishte as një milion banorë dhe niveli intelektual dhe teknologjik ka qenë tejet i prapambetur – shton ai.

Po ashtu do thënë se shteti aktualisht nuk ka shumë detyrime pasi shumë asete i ka gjetur të gatshme nga e kaluara, ndërsa numri i qytetarëve është pakësuar nëpërmjet emigracionit (dhe ata jo vetëm që nuk marrin, por sjellin) dhe niveli i investimeve publike është relativisht i vogël në krahasim me kohën kur ndërtoheshin hidrocentrale, kombinate dhe objekte mbrojtjeje. Unë mendoj se kemi të bëjmë me mungesë menaxhimi dhe drejtimi për gjendjen aktuale të ekonomisë sonë. Natyrisht, për këtë janë përgjegjëse politikat qeverisëse të pas vitit 1990 – mendon Shehu.

Më poshtë pjesë nga intervista e tij botuar dje në DITA.

– Gjatë kësaj periudhe qeveritë kanë gjetur rrugën e borxheve për kapërcimin e problemeve ekonomike. A është e drejtë kjo?

– Jo, aspak. Tendenca që “hallet t’i zgjidhim nëpërmjet borxheve” nuk është as e drejtë, as e volitshme dhe as racionale për kushtet tona. Borxhi, është para me fajde dhe pavarësisht se ka magjinë që të duket i “bukur” kur e hedh në dorë, por është shumë i hidhur kur e përtyp. Qoftë borxhi, qoftë menaxhimi i tij janë problem që sot po i lexojmë qartë në praktikën greke.

– Mirëpo, çfarë resursesh disponojmë ne që të mos i mbajmë sytë nga borxhet?

– E kam thënë dhe herë të tjera që është vështirë që të gjesh në rruzullin tokësor një sipërfaqe 28 mijë kilometra katrorë që të ketë  këto pasuri që ka Shqipëria. Në radhë të parë ka klimën e mrekullueshme që të jep mundësi të shumta për ta përdorur si për turizëm (gjithëvjetor), bujqësi, bimë medicinale, energji (dielli, ere, gjeotermike), larmi gjeografiko-fizike si det, liqene, lumenj, kodra, male fusha etj. etj. Ka një gamë shumë të madhe pasurish nëntokësore si: naftë dhe gaz, ujë në sasira të konsiderueshme, minerale të ndryshme ku nga më kryesorët përmendim: krom, bakër (flori), dolomite, karbonat kalçiumi, kripë guri dhe deti, hekur-nikel, qymyr guri, torfë, argjila të ndryshme, gurë dekorativë. Nuk do lënë pa përmendur edhe pasuri të tjera që shërbimet tona gjeologjike i kanë zbuluar dhe pavarësisht se kanë vlerën e tyre nuk i “zë njeri prej bishti” si: olivinite, granite, xham vullkanik (nga i cili prodhohet perliti që është shumë interesant për vënien në efiçencë të tokave të kripura nëpërmjet teknikës së hidroponisë, që janë të shumta në vendin tonë), tufet vullkanike, zeoliti (që është mjaft i përdorshëm në ruajtjen e ambientit dhe në bujqësi etj), kuarci, gipsi dhe alabastri, fosforitet, kaolinat, rërat bituminoze, shkrifërimet detare edhe lumore etj, etj.

Kësisoj del e qartë që mundësitë reale të Shqipërisë janë të pakufishme, nëna natyrë është treguar bujare  si në Shqipëri ashtu dhe në ato vende ku jetojnë shqiptarët si në Kosovë, Maqedoninë perëndimore etj. E pra, pasurinë ne e kemi, duhet të dimë që ta vëmë në eficencën e kërkuar dhe në drejtimin e duhur.

– Ku qëndron arsyeja e kësaj mospërputhjeje midis mundësive kaq të shumta dhe mosarritjeve që këto mundësi t’i kthejmë nga potenciale në aktive?

– Në radhë të parë e mbi të gjitha duhet dituri, organizim, qëllime të qarta dhe këmbëngulje, pse jo dhe sakrifica që të arrihen qëllimet. Nuk them se Shqipëria nuk ka njerëz të ditur dhe me kapacitet; nuk them se s’kemi shkolla e deri Universitete publike dhe private, kemi Akademi dhe institute akademike etj. Por gjendja që është më jep të drejtën të them se nuk ka organizim, mungon konvergjenca e veprimeve; është si një situatë kur ka shumë forca që veprojnë, dhe po të bësh atë që quhet kompozimi i forcave, del që rezultantja ose është e vogël apo fare e vogël apo dhe negative. Atëhere, ç’duhen këto forca që veprojnë në mënyrë të tillë që kur kompozohen japin një rezultante negative?! Sigurisht që aseti më i rëndësishëm dhe vendimtar në çdo fushë, por sidomos në ekonomi, është njeriu. Si mund të ecë ekonomia nëse ata që përgjigjen për këtë ecje me ritmet që duhen, nuk janë në drejtimin e duhur?

– A është e kënaqshme performanca e qeverisë Rama në këtë drejtim?  

– Jo, nuk është. Kjo padyshim është një nga defektet e qeverisë së koalicionit të majtë që doli nga zgjedhjet e 23 qershorit 2013 dhe që po qeveris prej dy vjetësh. Me kalimin e kohës është vënë re se në shumë nga sektorët, sidomos në ato që kanë të bëjnë me ekonominë, nuk janë vënë njerëzit e duhur. Eksperimenti për ta mbushur administratën me të rinj e të reja pa përvojë, madje duke i vënë edhe në poste kyçe, mendoj se ka dështuar. Mënjanimi i njerëzve të talentuar dhe me përvojë, por që janë mbi moshën që i pëlqen Kryeministrit, të cilët nuk i mungojnë së majtës, është i pafalshëm. “Faji” i vetëm i tyre është se janë pak më të mëdhenj nga ata që i do Rama. Ndaj më vjen shumë keq kur shikoj shumë syresh që vërtiten të papunë, ose kryejnë punë të rëndomta për të nxjerrë bukën e gojës.

– Por kjo vërehet edhe në sektorë të tjerë, apo jo?

– Po, është e vërtetë. Le të marrim psh një rektor të një Universiteti të çfarëdoshëm, qoftë dhe atyre publikë dhe ta pyesësh: sa studime ke bërë Z.Rektor, ku i ke zbatuar në ekonominë tonë dhe çfarë rezultati ekonomiko-financiar kanë dhënë? Përgjigja të kërkohet e dokumentuar dhe e kontrolluar, me shifra dhe fakte konkrete dhe jo sipas perifrazimit klishe që bëhet shpesh: Kam mbrojtur doktoratura, kam udhëhequr doktoratura, kam botuar këtu dhe aty, kam qenë në shumë seminare dhe simpoziume duke mbajtur dhe referate, kam qënë në këtë post dhe në atë bord etj etj. Mirëpo nuk thuhet asnjë fjalë se cili ka qenë rezultati ekonomiko-financiar, suporti që kanë dhënë studimet në përmirësimin e treguesve tekniko-ekonomikë të fushës ku është aplikuar. As që ka nevojë njeri për grada dhe tituj shkencorë nëse vlerën e një titulli dhe grade apo të një posti nuk e masim me kontribute në zgjidhjen e problemeve që ka ekonomia në fushën ku je aktiv. Kësisoj titujt dhe gradat shkencore, postet akademike do të lëngojnë nga impotenca prodhuese si në përgatitjen e brezave që vinë dhe në përmirësimin e tregusve tekniko-ekonomiko-financiarë të jetës së vetë atyre që janë me tituj dhe grada dhe që kanë poste akademike.

– Thuhet se kemi inflacion titujsh si mastera, doktor, asistent profesor dhe profesor dhe  akademik. Në ç’raport qëndrojnë këta tituj me ngritjen ekonomike dhe shfrytëzimin e resurseve potenciale që ka vëndi?

– Është një pyetje shumë e drejtë dhe që nuk ka të bëjë vetëm me një përgjigje. Nuk jam kundër që të mbrohen tituj dhe grada, sepse tituj dhe grada jepen edhe në ushtri edhe gjatë kohës që ushtria nuk bën luftë por përgatitet për luftë, por teksa ushtria në kohë paqe rron dhe përgatitet, ka nevojë për disiplinë dhe për hierarki. Ndërsa shoqëria edhe në paqe rron me produkt shoqëror që përveç gradave dhe hierarkisë kërkon zhvillim të prodhimit shoqëror, shkencës, kulturës, mirëqenies, sigurisë.  Prandaj ashtu si gradat në ushtri kolaudohen nga rezultatet e një lufte të mundshme, gradat në fushën e ekonomisë duhet të kolaudohen nga rezultatet konkrete ekonomiko-financiare. Prandaj duhet që kriteret e vlerësimit të jenë të lidhura pazgjidhshmërisht me kontributin përmirësues dhe trasformues në fushën përkatëse dhe jo vetëm me gradat dhe titujt. Ne kemi inflacion të këtyre titujve dhe gradave. Duhet pranuar se këto tituj dhe grada, aktualisht në më të shumtën për mungesë fondesh, laboratorësh, qoftë dhe për mungesë interesash nga prodhuesit apo strukturat aktive të ekonomisë dhe shoqërisë nuk janë shumë të kolauduara. Edhe drejtuesit shkencorë, po të bësh një analizë, rezulton që angazhohen me tematikë shumë të gjerë dhe nuk respektohet parimi i specializimit të ngushtë. Po kështu tematika duhet të jetë e koordinuar jo vetëm me Ministrinë e Arsimit, por patjetër edhe me Ministrinë e Ekonomisë dhe ministritë e tjera,  pasi duhet të jetë e qartë në interesat e tyre të zhvillimit. Po kështu tematikat e studimeve shkencore, ashtu siç sponzorizohen reklamat në kanalet radio-televizive, të sponsorizohen edhe studimet nga kompanitë dhe ministritë aktive në ekonominë e vendit. Tematikat aktualisht në më të shumtën e rasteve janë një elaborim të literaturës bashkëkohore në fushën që trajtohet, pa sjellë  shpesh qoftë një novacion, pa le një kontribut konkret zhvillimi. Po të rritet shkalla e interesimit konkret që këto tematika studimore dhe shkencore të rrahin në zgjidhjen e problemeve që ka ekonomia nëpërmjet koordinimit të institucioneve përkatëse të shtetit si Ministrisë së Ekonomisë, Arsimit dhe Shkencës etj., edhe rezultatet dhe shkenca dhe teknologjia do të jenë në drejtimin e duhur duke siguruar një rezultante më të madhe zhvillimi. Megjithatë, edhe këtu grumbullimet sasiore pa tjetër do çojnë në përmirësime cilësore, vetëm duhen “katalizatorë” që ta shpejtojnë këtë proces.

– Domethënë ju e përshëndesni reformën në arsimin e lartë që ka ndërmarrë qeveria tani së fundi?

– Natyrisht që e përshëndes. Është një hap i domosdoshëm për të rritur nivelin e kualifikimit dhe për t’u mbyllur shtegun e abuzimeve, diplomave false, titujve dhe gradave shkencore pa merita. Njëkohësisht them se kjo reformë nuk bëhet dot në disa muaj as në një vit, duhen kohë që arsimi ynë i lartë të futet në binarët e duhur që i nevojiten zhvillimit dhe standardeve evropiane. Kontestimet që i bëhen kësaj reforme nuk më duken aspak me vend, ndërkohë që duhet të diskutohet se si të përsoset ajo reformë.

– Kemi pasur dikur një sërë institutesh studimore e projektuese në fusha të ndryshme, të cilat tashmë duket se janë inekzistente. A është normale kjo?

– Unë jam marrë vetë për një kohë të gjatë me projektime dhe studime shkencore dhe si konkluzion kam nxjerrë që shoqërinë e çon përpara vetëm shkenca dhe teknologjia. Ne kemi pasur shumë Institute shkencore që aktualisht mund të konsiderohen të asgjësuar thuajse tërësisht, gjë që ka bërë një dëm shumë të madh në zhvillimin ekonomik të vendit. Ato institute siguruan zbulimin e rezervave të konsiderueshme të pasurive nëntokësore si dhe një prodhim rekord të tyre – këto rezerva ka dy dekada që nuk po rriten më pothuaj në as një njësi dhe prodhimi ka rënë në  mënyrë katastrofike. Këto institute zhvilluan bujqësinë, energjitikën, që janë pikat shumë të forta të ekonomisë. Pavarësisht se shteti i diktaturës është akuzuar se problemet shkencore dhe teknologjike të vendit i zgjidhte njëshi, duhet thënë për realitet, se njëshi dhe ekipi i tij përpunonte politikën, por shkencën dhe teknologjinë e menaxhimin e prodhimit e bënin specialistët, që nëpërmjet detyrave që u viheshin u kualifikuan në shkallë siperiore.

– Pse ka ndodhur ky regres?

– Sot edhe politikën, shkencën dhe teknologjinë mëtojnë që ta drejtojnë burokratët, të cilët me veprimet e tyre prej dekadash kanë bërë një dëm të jashtëzakonshëm në prishjen e strukturave dhe infrastrukturave shkencore që u ngritën me shumë sakrifica. Mirëpo, pa to vendi nuk mund të menaxhohet dot, sepse menaxhimi kërkon mendime të studiuara dhe sistematike dhe jo hamendje. Është fatëkeqësi por me sa shoh,  burokracia  ka mbytur shtetin, ajo është e aftësuar që të mbysi dhe çdo qeveri që vjen në pushtet duke u mbështetur tek i ashtuquajturi “statusi i nëpunësit civil” që e bën burokracinë të përjetshme dhe shumë të rrezikshme, duke u sjell ajo si pronare e shtetit. Shtetin nuk e bëjnë nëpunësat  dhe burokratët – atë e bën elita shkencore e organizuar mirë që studion  realitetin dhe krijon kushte institucionale që ta trasformojë atë në drejtimin e duhur. Dhe kjo elitë e ditur dhe me eksperiencë, por edhe e institucionalizuar, ndihmon dhe mbështet dhe drejtimet dobiprurëse të politikës demokratike të çdo krahu qoftë. Burokracia gjithmonë e mpin sistemin shtetëror, sepse ajo qëndron vetëm në suazën konservatore dhe për këtë ka shumë eksperiencë. Tani, me sa shohim, është kaluar në ekstrem – jo vetëm nuk luftohen burokratët, por dhe përkrahen duke u miratuar dhe status të posaçëm. Burokracia e ka frikë shkencën dhe nuk kanë aspak dëshirë që të mbajnë afër shkencëtarët sepse rrisin koeficentin e rrezikut për vete. Madje burokratët vetëm shkencës dhe mendimit racional ia kanë frikën.

– Mirëpo çështja shtrohet: Si do eci ekonomia me gjithë këto mundësi që na ekspozuat? A mendoni se  pritet ndonjë hop cilësor drejt rritjes?

– Unë mendoj se ekonomia jonë i ka gjithë prerogativat që të eci dhe madje shumë mirë. Në radhë të parë këtu kemi të bëjmë me një mentalitet që duhet luftuar me forcë, sepse shumë njerëz presin që të bjerë pata e skuqur nga qielli. Kapitalizmi nuk është si socializmi që me të mbaruar shkollën të gjente vendin e punës,  ashtu siç ta gjente dhe të detyronte të shkoje të punoje. Kapitalizmi të krijon (duhet t’i krijojë –dhe këtu ka të meta që duhen riparuar nga qeveria!) të gjitha mundësitë që me iniciativën vetiake që rrjedh nga eksperienca, dituritë, guximi të angazhohesh në një biznes, vetëm apo me bashkëpunëtor. Në këtë mënyrë, secili e ka fushën të hapur që të punojë në një aktivitet që e ka të nevojshëm tregu i afërt me të apo i largët. Sigurisht që problem dalin mjetet financiare, të cilat ka opsione sigurimi në se biznesi është i leverdishëm ekonomikisht.

– Çfarë e mundon më shumë ekonominë shqiptare aktualisht?

Pak më lart unë thashë se kriza ekonomike është pasojë direkte e paaftësisë së njerëzve që e drejtojnë atë. Por, aktualisht, ekonomia jonë vuan nga disa sëmundje që mund të konsiderohen sëmundje të rrezikshme dhe duhen shëruar.

Së pari, kapitalizëm pa konkurencë nuk mund të ketë. A është reale dhe institucionale konkurenca në vendin tonë? Kjo është shumë e paqartë dhe ka mendime se këtu nuk ka konkurencë të ndershme. Duhet ditur mirë se pa konkurencë të ndershme në kapitalizëm nuk mund të ketë zhvillim ekonomik normal. Konkurencën e ndershme e siguron qeveria nëpërmjet levave të saj. Dil në një rrugë dhe shif taksi me licencë dhe pa licencë, dil në një linjë urbane –herë të japin, herë s’të japin biletën dhe duke qënë monopol, abuzojnë në cilësinë e shërbimit duke përfituar vetë nga ky veprim etj – shembuj të  thjeshtë këto, por mjaft domethënës. Kjo pasqyrohet edhe në fushën e investimeve, në lejet e ndërtimeve, të punësimeve etj. Mendoj se qeveria aktuale nuk është shkëputur ende nga praktikat e mbrapshta të qeverisë së kaluar.

Së dyti, nuk luftohet në të gjitha drejtimet që të minimizohet importi dhe të maksimizohet eksporti. Ky problem është krucial për një ekonomi. Duhet të mbizotërojë eksporti dhe jo importi, siç ndodh tek ne. Sipas statistikave, në vitin 2014 eksporti ishte 2.47 miliardë USD  dhe importi 5.06 miliardë USD. Edhe eksporti ka parametrat e tij të optimizimit ekonomik. Që të eksportosh naftë bruto, bimë medicinale bruto, minerale bruto, dhe pasuri të tjera bruto, duhet ta konsiderosh veten në një stad kolonial. Pse të eksportojmë naftë bruto dhe të importojmë rreth një miliard euro në vit karburante etj. A nuk është ky një krim ekonomik dhe një argument që spjegon deficitin tregtar të vendit? Po ashtu humbje shumë të mëdha ekonomia ka nga eksporti si lëndë e parë e pasurive të tjera. Greqia psh prodhon naftë rreth 300 mijë e më pak tonë, por ka një kapacitet përpunimi nafte rreth 21 milion tonë në vit;  ndërsa ne prodhojmë rreth 1.5 milion tonë dhe po të bëhen organizime më të mira mund të prodhojmë rreth 3-4 milion tonë në vit, ama pothuajse nuk kemi teknologji adekuate bashkëkohore përpunimi dhe as që ka në plan të bëhet. Si ka mundësi që të mos të mendohet zgjidhja e këtij problemi që të merr një miliard euro në vit?! Pse mos të stimulohet ndërtimi i një rafinerie moderne kur rezervat e naftës dhe gazit që kemi e mbështesin atë, duke e lënë fatin e saj në rafineritë që kemi dhe që i kanë kryer detyrat e tyre dhe nuk janë më kompetitive, aq më shumë për naftën tonë? Eksporti i naftës bruto në sasirat aktuale dhe ato në rritje në një të ardhme të afërt i sjell ekonomisë një humbje të madhe dhe një prapambetje të jashtëzakonshme. Ne duhet që jo të importojmë, por të eksportojmë produktet e naftës dhe gazit. Po kështu, pse gjithë gazin e lëngshëm e importojmë, kur ne mundemi që gazin që kemi apo dhe rezervat që kemi nga të cilat të rrisim prodhimin, mund të jemi jo vetëm prodhues, por dhe eksportues?!

Një skenar i tillë është përdorur edhe me bimët medicinale, me mineralin e kromit, me hekur nikelin etj., etj. Ne kemi një import të madh të plehrave kimike, të kripës (nga e cila kemi miliarda tonë rezerva?!) , imputeve bujqësore, të sheqerit (që e kemi fushën e panxharit dhe eksperiencën), të vajrave, lubrifikantëve, të miellit dhe produkteve ushqimore, të ushqimit për pulat dhe bagëtitë etj. etj. Pse mos të shtrohet pyetja nga qeveria duke organizuar grupe shkencëtarësh dhe biznesmenësh se ç’mund të bëjmë që të minimizojmë dhe të mënjanojmë këto importe? Kjo do jetë një e ardhur e madhe dhe do të ndryshonte rrënjësisht perspektivën tonë ekonomike.

Intervistoi: Xhevdet Shehu