“Testamenti” i sajuar i Faik Konicës

Po i kthehemi edhe një herë në 140 vjetorin e lindjes çështjes së testamentit të Faik Konicës, të lënë gjoja të shkruar prej tij. Një përvjetor që opinioni zyrtar, për fat të keq, e kaloi në heshtje. Ishte rasti më i mirë për t’i bërë homazhet e merituara kësaj figure madhore të kulturës dhe historisë sonë kombëtare. Por askush nuk u kujtua për të vendosur qoftë dhe një tufë lulesh mbi eshtrat e tij, që tani prehen në kodrat e Liqenit.

Me sa duket, fanfarat e zhurmshme të politikës së ditës, nuk po lënë të dëgjohen zërat e historisë. Një zë i tillë është dhe ai i Faik Konicës, që e përmendim me vend dhe pa vend, por nuk kujtohemi në ditët e tij të shënuara që ta nderojmë ashtu siç i takon. Përvjetori i 140-të i lindjes së tij përbën do të thoshim në një apel për ta çuar më tej punën e përbashkët të studimit të jetës dhe të veprës shumë të vyer që ai na ka lënë pas. Për të gjurmuar dhe studiuar më thellë trashëgiminë koniciane, për të zgjidhur problemet shumëplanëshe që ajo shtron, për të shkoqitur qoftë edhe enigma të jetës së tij apo për të verifikuar dhe saktësuar të dhëna dhe fakte të hedhura në qarkullim publik. Pikërisht për një nga këto të fundit do të flasim në shënimin tonë.
Është fjala për “Testamentin” e Faik Konicës të njohur tanimë jo vetëm nga opinioni shkencor,
por dhe nga lexuesi i gjerë. Në të thuhet: “Të nderuar zotërinj! Ndrroj jetë me mejtimin se ju jeni njerëzit që më kini kuptuar më qart në këtë dhe. Nuk do të më tretë dheu, në se ti Imzot
Noli dhe ti Lamja im i vogël dhe të gjithë ata që e quajnë veten shqiptar nuk do ta çojnë kufomën
time të tretet në tokën mëmë. Kam lënë mënjanë edhe harxhet e rrugës për trupin tim pa jetë dhe
shumën për dy metra vend në Shqipëri. Mbyll sytë se ju i nderuar Noli dhe ju të nderuar shqiptarë
dhe ti Lamja im i vogël në Paris do të ma kryeni këtë amanet.” Boston 1942. Tekstin e këtij “Testamenti” e kam botuar unë për herë të parë në fillim të viteve 90. Ishte koha kur po ndodhte ndërrimi i sistemeve, kur opinioni intelektual po çlirohej nga kufizimet dhe shtrëngesat ideologjike dhe po u hapej rruga proceseve demokratike.

Duke përfituar nga kjo atmosferë liberale, si studiues dhe lektor universitar i Letërsisë së periudhës së Pavarësisë, ku përfshihej dhe Faik Konica, iu vura punës për të gjurmuar më tej jetën dhe veprën e tij nga burime akoma të pashfrytëzuara. Kështu, krahas artikujve në shtyp që botova, pas shumë përpjekjesh arrita të mbledh shkrimet e tij, aq shumë të shpërndara, dhe të botoj vëllimin “Vepra” (1993), i pari botim me trashëgiminë kryesore të Konicës që i jepej publikut shqiptar.
Pikërisht në valën e këtyre përpjekjeve, një ditë do të më trokiste në derë një ish student i imi, i ardhur nga Përmeti, dhe më sjell të kopjuar me dorë, siç më tha ai, tekstin e “Testamentit” të
F. Konicës. U gëzova sinqerisht nga ky zbulim që më erdhi krejt papritur. Ai do të më tregonte
pastaj se dokumentin origjinal e ruante familja e motrës së S. Maleshovës si një relikte të shenjtë,
bashkë me një letër të ardhur nga Amerika. Ish studenti ia dhuronte mësuesit të tij, duke i dhënë të drejtën ta publikonte dhe ta shfrytëzonte në studimet e veta. Kësisoj, i rrëmbyer nga entuziazmi i zbulimit, në pamundësi për të shtënë në dorë origjinalin, duke i besuar garancisë së sjellësit, nuk u shtyva më gjatë, por e shoqërova me një artikull dhe e botova në revistën e re kulturore “Sot”.

Ishte vjeshta e vitit 1991, kur publiku shqiptar, i dëshiruar dhe i etur, priste veçanërisht nga shtypi të vërtetat e paideologjizuara, të dhëna të ndaluara dhe kuptohet se sa jehonë bëri “Testamenti” i një figure aq të anatemuar sa ç’qe Konica. Ai u komentua në rrethet intelektuale dhe politike, si dhe u përdor nga shtypi, sidomos ai opozitar. Vlera e tij u rrit akoma më shumë pas një viti (1992), kur u përkujtua 50 vjetori i vdekjes së F. Konicës. “Testamenti” do të ishte argumenti më i fortë e më domethënës për të stigmatizuar sistemin totalitar, qëndrimin aspak human që kish mbajtur ndaj njërit prej etërve të kulturës shqiptare. Jehona e zbulimit të dokumentit në Shqipëri do të arrinte deri në Amerikë, aq sa kur unë shkova atje (1993) për të hulumtuar nëpër arkiva rreth jetës së Fan Nolit ‘u desh të merrem edhe me këtë çështje. Nga komunikimi me miqtë e mi shqiptaro-amerikanë si A. Athanas, A. Liolin, P. Prifti etj., e për më tepër nga njohja me burimet arkivore do të më  rezultonte se F. Konica nuk kish lënë ndonjë testament me shkrim, veç amanetit gojor shprehur Nolit që, kur të vdiste, të kujdesej që trupin e tij ta dërgonin në Shqipëri. Dhe Noli, siç del nga kujtimet e bashkëkohësve dhe të dhënat dokumentare, e mbajti fjalën.

Sapo Faiku vdiq më 15 dhjetor 1942, ai u kujdes që trupi i tij të mos varrosej, por të konservohej në një arkivol hermetik dhe të ruhej në mauzoleun e varrezave të Forest Hillsit në Boston. E jo vetëm kaq, por, fill pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, filloi nga përçapjet zyrtare për ta çuar në vend amanetin e mikut. Në letërkëmbimin që do të kishte në vitet 1945-1946 me Enver Hoxhën dhe Sejfulla Malëshovën, Noli do ta shtronte jo një herë kërkesën për kthimin e eshtrave të Konicës në Shqipëri, “Dëshira e fundit e Faik Konicës, – i shkruante në një nga mesazhet dërguar Enver Hoxhës, – ishte që të prehej në atdhe. Lutem të na njoftoni kohën më të përshtatshme që t’i bëni nderimet kampionit të pavarësisë së Shqipërisë.”

Fakti është që kjo kërkesë e përsëritur e Nolit nuk mori asnjëherë përgjigje pozitive, por u zvarrit me pretekstin e vështirësive burokratike dhe teknike, deri sa u mbyll përfundimisht me ndërlikimin
dhe prishjen e marrëdhënieve shqiptaroamerikane që ndodhi më 1947. Kuptohet se në këtë mes qëndronin arsye të pastra ideologjike dhe politike, që lidheshin me pozicionin armiqësor të qeverisë së Tiranës ndaj figurës së F. Konicës. Kështu, në këto rrethana, kur humbi çdo shpresë dhe  shpenzimet për ruajtjen e kufomës u bënë të papërballueshme nga “Vatra”, ai u varros me një ceremoni modeste në korrik të vitit 1948 në Forest Hills. Nga të dhënat që mblodha dhe nga hulumtimet e drejtpërdrejta në SHBA m’u bë e qartë se një dokument i tillë nuk ekzistonte. Dhe jo vetëm kaq, por duke gjykuar e arsyetuar me gjakftohtësi më rezultonte se shprehja “Lamja im i vogël”, pra emri i Sejfulla Malëshovës, e komprometonte “Testamentin” dhe të bënte të mendoje për një trillim të trashë.

Ç’hynte në këtë mes një militant komunist si Sejfulla Malëshova në testamentin e një antikomunisti siç ishte Faik Konica për t’u kujdesur një ditë për fatin e trupit të tij? Ata që e kishin sajuar testamentin kishin parasysh Sejfulla Malëshovën e pasluftës, një nga udhëheqësit e qeverisë
komuniste. Sepse në vitin 1942 Sejfullai ishte emigrant politik në Paris. Kësisoj e bënin Faikun të profetizonte, si të thuash, për të ardhmen e tij. Pra, e gjithë sajesa ishte sa larg realitetit, aq dhe jashtë çdo logjike.

Duke arsyetuar kështu vetmevete nëpër vite për “Testamentin”, kalova shpejt nga dyshimet te bindja se ai ishte një trillim i pastër, por prapë nuk guxova ta bëj publike. Më doli përpara një rrethanë tjetër, kur prof. Jup Kastrati botoi në SHBA studimin monografik “Faik Konica” (1995), pas hulumtimeve që kish kryer dhe atje. Edhe profesori i nderuar, duke shkruar për vdekjen e Konicës, citonte të njëjtin tekst të “Testamentit”, me përjashtim të fjalëve që lidheshin me Lame Kodrën. E rëndësishme ishte se ai tregonte burimin nga e kish marrë. Sipas tij,  “Testamentin” e kish nxjerrë nga kujtimet e Kristaq Nanos, një emigrant i kthyer pas çlirimit nga Amerika në vendlindjen e tij, në një nga fshatrat e Përmetit. Ai shpjegonte gjithashtu se autori i kujtimeve paskish qenë “sekretar i Fan Nolit deri në vdekje të tij.” Një e dhënë e tillë vinte menjëherë në dyshim seriozitetin e burimit.

Nga hulumtimet e mia shumëvjeçare për jetën e Nolit emri i Kristaq Nanos më rezultonte krejt i
panjohur. Ai jo vetëm nuk kish qenë sekretari i tij, por nuk e kisha ndeshur askund. E megjithatë, u vura në kontakt me A. Athanasin dhe A. Liolinin për ta verifikuar dhe përgjigjja e tyre ishte se K. Nano as bëhet fjalë të kish qenë sekretar i Nolit, e shumta ka qenë një vatran patriot dhe adhurues i
thjeshtë i tij. Pra, nuk kish asnjë arsye që edhe sikur të ekzistonte vërtetë “Testamenti” i Konicës, që ishte një gjë tepër personale, t’i ishte besuar Kristaq Nanos. Nga ana tjetër, autori i monografisë sjell dhe një fragment të shkurtër nga kujtimet e tij, ku mes të tjerash thuhet se Konica vdiq me testament në xhep.

Njerëzit e Vatrës që dërgoi Noli në Uashington për ta sjellë kufomën e të ndjerit në Boston nuk dëshmojnë për një gjë të tillë. Veç kësaj, nga një analizë gjuhësore dhe stilistike që mund t’i bëhet fragmentit të shkurtër të kujtimeve, vërehet qartazi se ato rreshta janë shkruar nga dora e një intelektuali bashkëkohor dhe jo e një emigranti të brezit të vjetër, siç ishte K.Nano. Nga informacionet e marra në Përmet del se K. Nano ishte nga Malëshova dhe as bëhet fjalë të ketë lënë kujtime. Duke bërë një përmbledhje të të gjitha të dhënave e duke ndjekur vijën logjike të fakteve, në dritën e të dhënave të shumta arrita në përfundimin se s’kish asnjë dyshim se “Testamenti” ishte një mistifikim i pastër, pra që s’kishte të bënte fare me autorësinë e Konicës. Të dy variantet e tij, qoftë ai i publikuar prej meje, qoftë dhe ai i prof Kastratit,
kanë të njëjtin burim.

I ashtuquajturi “Testament” është sajuar nga dashamirës dhe adhurues të Fan Nolit e sidomos të
Lame Kodrës në Përmet ose në Tiranë dhe djallëzisht është bërë publik, ashtu siç e përmenda më lartë, në fillim të tranzicionit që po ndodhte në Shqipëri. Inkursioni im verifikues ka dhe epilogun e tij. Megjithëse tanimë isha bindur për mistifikimin e “Testamentit”, m’u desh të bëj një bisedë përfundimtare me ish studentin tim pas afro njëzetë vjetësh. Në fillim ai e mohoi se kish pasur dijeni për “Testamentin” e aq më tepër se ma kish sjellë mua, por pas këmbënguljes time dhe skjarimit të problemit, ai sikur u kujtua. Më tregoi se Testamentin ia kish dhënë një gazetar nga
Përmeti, që, sipas arsyetimit të tij, e kish bërë që të sensibilizonte opinionin publik për të sjellë eshtrat e F. Konicës në Shqipëri në kuadrin e proceseve demokratike.
Por sikur të mos mjaftonte kjo bisedë, unë prapë nuk ndjehesha përfundimisht i qetë pa takuar ndonjë nga njerëzit e afërt të Sejfulla Maleshovës. Dhe kjo ndodhi me rastin e përurimit në Fier të bustit të poetit, ku kish ardhur nga Përmeti i nipi i adaptuar nga e motra, Hajdar Cfaka, të cilin e kisha dëgjuar dhe të fliste dhe në televizor për dajën e tij. Një burrë i mençur dhe i kulturuar që kish dijeni dhe për Testamentin. Ai më tregoi se familja e tyre as kish pasur e as kishte ndonjë dokument të tillë dhe kjo ishte me sa duket “punë gazetash”! Pastaj biseduam gjatë dhe përzemërsisht, aq sa unë do t’i kërkoja ndjesë për gjithë sa kish ndodhur, duke i shpjeguar se pa dashur isha bërë “viktimë” e një loje që kish pasur një prapaskenë të rëndomtë. Këtë ndjesë ia kërkoj me këtë rast edhe publikut, ndjesë e diktuar jo vetëm nga ndërgjegjja qytetare dhe intelektuale, por dhe në respekt të atij mësimi të urtë që thotë “duaj më shumë të vërtetën se veten”, të cilit unë i përmbahem edhe në punën time studimore.
Por është për të ardhur keq që ka studiues dhe gazetarë që edhe pas këtij verifikimi shkencor që kemi bërë vazhdojnë ta trajtojnë dhe komentojnë testamentin e sajuar si të mirëqenë.