“Respektimi i jetës së tjetrit dhe toleranca në besimin fetar”, – janë dy vlerat themelore që filozofi Artan Fuga identifikon në myslimanizmin shqiptar, gjatë një bashkëbisedimi mbi “valën e arrestimeve” në komunitetin e besimtarëve muslimanë të bërë javët e fundit. Në pikëpamjen e Fugës, Shqipëria, të cilën e etiketon si një “fshat global” nuk mund të mbetet e ‘pashqetësuar’ nga situata dhe zona nevralgjike ndërkombëtare, për të cilat ai bën kujdes ti quajë si “situata tepër të ndërlikuara”. Po çfarë kriteresh duhet të plotësosh për tu quajtur një terrorist shqiptar? Fuga nuk ka një recetë të gatshme, por shpjegon në mënyrë të detajuar se situata në Siri ka sjellë të njëjtat probleme me ‘celulat’ edhe brenda shteteve perëndimore si Franca apo Anglia dhe Shqipëria nuk është një përjashtim. Fuga përcakton qartë dy faza në të cilat u zhvillua lufta në Siri, por dhe implikimi i luftëtarëve shqiptarë në të dyja këto dy faza. Faza e parë ishte ajo e një ndërhyrje për rivendosjen e demokracisë, ndërsa faza e dytë ishte konstatimi se brenda ndërhyrjes po krijoheshin edhe grupe radikale me qëllime të tjera. Varfëria, përjashtimi social, dogma fetare, adrenalina e aventurës, instikti kriminal, mungesa e informacionit, mund të jenë faktorë të përveçëm ose të kombinuar që një i ri nga Shqipëria të ‘hedhë pushkën në krahë’ dhe të shkojë e të luftojë në Siri. Por a e klasifikon kjo atë automatikisht si një terrorist? Po si viktimë?
Profesor, në javët e fundit në Shqipëri, janë kryer disa arrestime të bujshme, kryesisht besimtarë të devotshëm muslimanë të cilët akuzohen si të implikuar në një skemë të dërgimit të “luftëtarëve terroristë” nga Shqipëria në drejtim të grupeve të caktuara në Siri. Si i keni parë këto ngjarje në tërësi, cila ka qenë përshtypja juaj e parë?
Unë do të ndaja dy nivele. Niveli i parë është ai që ka të bëjë me hetimin profesional nga organet kompetente të kësaj çështje dhe niveli i dytë që janë analizat që mund të bëhen nga ana gjeopolitike dhe sociologjike për këtë problem. Sigurisht, unë nisem dhe i përqasem këtij rrafshit të dytë. Reagimi i parë që unë pata, është se ne vërtetë jetojmë në një “fshat global”, sikurse e ka theksuar që nga fundi i viteve ’60 Marshall Macluhan. Nëpërmjet medies dhe qarkullimit të informacionit, çdo gjë që ndodh në glob, në çdo vend të tij, ushtron një influencë kulturore-sociale-politike në të gjithë pikat e botës. Pastaj duhet thënë që ne jetojmë në një botë me kufij të hapur, ku lëvizjet dhe angazhimet e individëve të ndryshëm, mund të shtrihen gjithandej. Ne dëgjojmë lajme sikur sfera e veprimit të shqiptarëve është në të gjithë planetin. Kemi lajme ku një shqiptar humb jetën në burgjet greke, brenda javës kemi lajme se si disa individë me origjinë shqiptare godasin policë turq, pjesëmarrje të shqiptarëve në luftimet në Siri, kështu që në qoftë ne se flasim për përgjegjësi morale dhe politike, është e qartë se filozofikisht shqiptari i sotëm ndodhet në atë që quhet përgjegjësi universale, moral universal dhe sjellje universale. Kjo nuk ka të bëjë vetëm me shtetin, me gjeopolitikën por dhe me edukatën që ne u transmetojmë brezave në familje, edukatë që është shumë lokale. Pra ky është reagimi im i parë, kontrasti mes edukatës lokale dhe lindjes së një modeli të ri përgjegjësie që është e natyrës universale. Reagimi I dytë ka të bëjë me raportin mes laikes dhe fetares dhe brenda ka të bëjë dhe me atë që ne e quajmë tolerancë fetare. Në rastin shqiptar në planin e brendshëm, ne kemi një zgjidhje shumë optimale midis hapësirës politike e cila është mirëfilli laike dhe një shteti të mirëfilltë laik, nga njëra anë, ndërsa nga ana tjetër, besimet mbeten një çështje private, relativisht larg konjukturës politike dhe aksionit politik. Në njëfarë mënyre janë të ekzagjeruara sa që kuptimi i fesë në Shqipëri është një ndarje drastike midis jetës së qiellit(feja) dhe jetës së tokës(politika).
Kur papritmas, marrim njoftime se nisur nga motivime, apo nga veshje fetare, kjo është për tu verifikuar, flitet për shqiptarë të cilët në një kontekst tjetër planetar i kanë mbivendosur këto dy botë. E fundit që më lind si mbresë e drejtpërdrejt është që pozicioni I shoqërisë shqiptare vazhdon të jetë shumë delikat, sepse ndodhet midis dy influencave që janë influencat lindore dhe perëndimore. Me këtë pata përshtypjen se nëse shteti shqiptar është i futur në NATO dhe synon integrimin në BE, pra ka një kahje perëndimore, kjo nuk do të thotë se nuk ekzistojnë shtresa shoqërore apo orientime ideologjike, që kanë tjetër orientim. Kjo kundërshti në realitetin shqiptar nuk duket qartë, sepse ndoshta është dhe e nëndheshme, por herë pas here ngjarjet që na vijnë, tregojnë se kjo kundërshti ekziston. Kjo është pak a shumë mënyra si e pashë unë këtë zhvillim në momentin e parë.
Pas arrestimeve, ka shumë polemika dhe debat sidomos me referimin ndaj këtij grupi me termin “terrorist”. Çfarë do të thotë të jesh terrorist? Për më tepër terrorist shqiptar? Ju si do e përkufizonit një të tillë?
Për të mos dhënë një përkufizim terminologjik, doja të shpjegoja pak se si e kam konceptuar unë evoluimin e ngjarjeve në Siri. Unë atje, nisur nga informacionet që kam nga media prestigjioze ndërkombëtare, duket sikur përfshihen tre aktorë të mëdhenj gjeopolitikë. Nga njëra anë, regjimi i Bashar Al-Assadit, i cili trashëgon një dinasti që sundon prej dekadash atë vend dhe më së paku jo në mënyrë demokratike; e dyta është opozita politike e cila kërkon një strukturim tjetër të jetës institucionale siriane me të drejta dhe liri politike e cila u ngrit dhe në demonstrime e protesta j, në mobilizime edhe ushtarake; dhe faktori i tretë që u shfaq me vonesë në skenën politike siriane, ishte një krah i armatosur i cili gjen frymëzim nga një besim fetar integrist dhe radikal. Këtë të tretën e them të paktën nga ato çka shohim në ekrane dhe informacionet që na vijnë nga agjencitë e ndryshme të lajmeve. Mua më duket se në këto vitet e ngjarjeve siriane ka dy periudha kryesore; periudha e parë është kur edhe perëndimi mendonte se krijimi i fronteve të përbashkëta qytetarë qoftë dhe me influenca laike ose fetare, do të ishte mekanizmi i vetëm i përmbysjes së sistemeve despotike në vendet e ndryshme të Lindjes. Mirëpo kemi pastaj kalimin në një fazë të dytë ku perëndimi dhe forcat demokratike nisin të mendojnë se opozita anti-Assad duhet diferencuar në dy pjesë, opozita demokratike-laike qytetare dhe e orientuar drejt një modeli perëndimor të shtetit dhe nga ana tjetër, grupet radikale fetare të dhunshme dhe që nga njëra anë janë kundër Assadit por nga ana tjetër shpesh kanë ndërmarrë akte të cilat shihen si një zbatim i një integrizmi fetar edhe me influenca të jashtme. Ky diferencim për mua u bë për dy arsye: Arsyeja e parë është se pas pranverës arabe, në disa nga këto vende, erdhën në fuqi ose u bënë mbizotëruese rryma fetare të cilat nuk është se kanë të përbashkët një frymëzim me atë të lirive demokratike; arsyeja e dytë është se në vetë kontekstin sirian u shfaqën skena makabre të dhunimit të ashpër të individëve civilë në formë të pjesshme ose masive nga grupe ose individë të cilët deklarojnë se frymëzohen nga integrizmi fetar. Pra drejtohen dhe kundër grupeve qytetare me fe të tjera.
Në këtë rast ushtrimi i dhunës masive, sigurisht të paligjshme, nisur nga motivime fetare, që kanë të bëjnë me likuidimin fizik, torturën apo ushtrimin e dhunës masive ndaj grupeve të tjera qytetare me identitet etnik-kulturor-fetar tjetër, sigurisht titullohet si Genocid dhe Terrorizëm. Ndërkaq, analiza konkrete në terren, segmentimi i gjithë faktorëve, sa i zgjeruar është ky proces dhe kush merr pjesë në të dhe nga frymëzohet, kjo përfshin një analizë konkrete që kërkon një investigim në terren. Raportimet nga gazetarët perëndimore vijnë me detaje por gjithsesi mbeten për mua burime dytësore dhe jo të drejtpërdrejta.
Pra e thënë shkurt, nuk kemi të drejtë t’i klasifikojmë si terroristë këta shqiptarë, me kaq sa dimë dhe sa informacione kemi deri në këto momente. Kështu i bie?
Kjo mbetet të provohet nga organet kompetente. Domethënë në çfarë ane ata kanë marrë pjesë në luftime në cilat grupe kanë bërë pjesë, cili është angazhimi i tyre personal në aksionet ushtarake dhe cilat janë bindjet politiko-fetare që ata kanë promovuar dhe zbatuar gjatë aktivitetit të tyre. Për sa më sipër unë nuk kam asnjë të dhënë personale. Por ajo që unë di është që përgjegjësia qytetare në raport me atë që quhet kriminale, genocidare apo terroriste nuk përfshin vetëm aktet brenda territorit të shtetit shqiptar por kudo që të ndodhesh. Pra qytetari shqiptar zhvendoset në të gjithë anët e botës bashkë me përgjegjësinë përpara disa ligjeve dhe detyrimeve ndërkombëtare sikurse edhe ndaj ligjeve të shtetit shqiptar. Ajo që unë di është se tradita e islamit fetar është totalisht paqësore, totalisht në respekt të feve të tjera, totalisht në respekt të lirisë së besimit dhe të faktit se në fe nuk ka dhunë dhe prej dekadash të tëra popullsia shqiptare me shumicë myslimane ka pranuar, ka përqafuar dhe ka zbatuar parimet e ndarjes të qartë midis bindjeve politike dhe bindjeve fetare. Po të shikosh në Shqipëri, ti dallon se ka qytetarë me prejardhje dhe bindje fetare islame në të gjithë krahët e politikës. Tjetër, të gjitha faktet sociale na dëshmojnë bashkëjetesën në shtet, në komunitet, në lagje, në fqinjësi në biznes dhe në familje të individëve me bindje fetare të ndryshme. Në jetën e përditshme, identiteti fetar në rastin shqiptar nuk është përjashtues për sa i përket bashkëpunimit, aq më pak ka raste apo kujtesa dhune ndërfetare. E fundit që do të theksoja, është se në dokumentet zyrtarë të bashkësisë islame shqiptare të gjitha këto vlera janë të deklaruara dhe të formuluara qartë. Të gjitha këto i thashë se sigurisht çdo individ ka lirinë dhe përgjegjësinë e vetë por tradita dhe tabani i fesë myslimane shqiptare e përjashton ushtrimin e dhunës dhe integrizmin fetar dhe kjo e dallon atë nga modele dhe interpretime të tjera të islamit që bota islame i quan integriste. Se sa këta individë e kanë pasur këtë traditë parasysh apo e kanë shkelmuar atë kjo mbetet për tu parë nga ata që kanë detyrën për ta parë.
Duhet të ruhemi nga një gjë, që mund të shkaktohet si keqkuptim, sepse po duket sikur vetëm shqiptarë të ndryshëm po implikohen në këto eksporte njerëzore drejt Sirisë.
E vërteta është sikurse raporton media ndërkombëtare, autoritetet e mjaft vendeve perëndimore kanë ngritur një lloj alarmi edhe për vendet e tyre. Nga burime të tyre ata kanë bërë publike konstatime se të rinj apo grupe të rinjsh të ndryshëm, sidomos nga zona periferike të qyteteve të mëdha, me origjina etnike dhe besime fetare të ndryshme, kanë pasur flukse lëvizjesh dhe dyshohen se janë angazhuar në grupime radikale ushtarako-fetare në Siri. Shtypi perëndimor ka bërë dhe supozimet përkatëse se motivet që i shtyjnë këto grupe lidhen me faktin se ka një lloj frustrimi të tyre që vjen nga ndjenja e të qenit të përjashtuar nga shoqëria ku jetojnë, ka të tjerë që e mendojnë si një rrugë për t’i ikur varfërisë dhe papunësisë, ka të tjerë të cilët kanë rënë nën ndikimin e rrjeteve të një interpretimi radikal fetar, sikurse ka dhe aventurierë të llojeve nga më të ndryshme, të cilët e kanë adrenalinë këtë lloj aktiviteti. Nuk përjashtohen dhe njerëz me precedentë penalë etj. Problemi është se të gjitha këto janë hipoteza të cilat nisen nga raste të veçanta apo nga supozime të përgjithshme për arsyen sepse është konsideruar shumë e vështirë të analizohet në mënyrë realiste ky grup shoqëror. Imagjinoni kur në perëndim është kështu, se sa e vështirë është në rastin shqiptar për të nxjerrë përfundime sa më objektive. Por një gjë mbetet dhe që ka të bëjë se një edukatë e mirëfilltë e traditave fetare shqiptare të tolerancës dhe bashkëjetesës është detyrë numër një, e dyta integrimi social i rinisë dhe sidomos beteja kundër papunësisë mbetet në rend të ditës, sepse përndryshe pasojat që vijnë prej tyre mund të shfaqen në forma nga më të papritura.
Unë personalisht bëj një lidhje midis dukurive të papunësisë dhe varfërisë urbane dhe gjeopolitikës ndërkombëtare, çka konfirmon media ndërkombëtare, lidhje e cila në shkencat sociale kurrë nuk është bërë dhe jeta e sjell sot në kushtet e globalizmit të vihet në rend të ditës.
Pra po thoni që koha e sjell që një djalosh i rritur në rrugicat e Laprakës të inkuadrohet në situata ku Kremlini, Uashingtoni apo ndoshta dhe Al-Kaeda i kanë me prioritet të lart. Por a ka dhe vetë perëndimi një problem hipokrizie me termin dhe nocionin “terrorist”? Për shembull, gazetari amerikan Michael Moore është i njohur për disa investigime të tij mbi abuzimet e politikës perëndimore me këtë nocion por dhe qëndrimeve të dyfishta ndaj këtij fenomeni…
Unë kuptoj që politika dhe sidomos gjeopolitika, është një art i përcaktimit të disa objektivave duke gjetur mjetet e përshtatshme për ti arritur si dhe mbi të gjitha krijimin e aleancave. Politika nuk është me një moralitet si morali familjar dhe këto aleancat e vëllezërve-ujq që shpesh ndërtohen dhe shpërbëhen dhe në funksion të detyrave dhe perceptimeve që secili ka. Ka një shkencë të posaçme që i përballon të gjitha këto dhe quhet “komunikimi strategjik”. Me sa kemi parë nga informacionet e medieve ndërkombëtare, fillimisht SHBA dhe vende të ndryshme evropiane si Franca u përgatitën që ta zgjidhin krizën e shkaktuar nga regjimi despotik i Assadit në kushtet e një krize genocidiare dhe humanitare nëpërmjet bombardimeve. Nga informacionet vumë re se pati edhe një lloj reagimi nga anë të ndryshme ku theksohej se ky bombardim apo ky aksion ushtarak në terren nga njëra anë mund të dëmtonte regjimin e Asadit, por nga ana tjetër mund të mbështeste tërthorazi grupe radikale fetare integriste dhe me përmasa terrorizmi. Unë nuk jam në gjendje të di pse u tërhoqën nga strategjia e bombardimit, por di që analistë të njohur të medieve ndërkombëtare shprehen se kjo ka qenë një arsye. Pra në variantin e parë të gjithë forcat anti-Assad supozohen se konsiderohen në krahun e duhur, ndërsa në variantin e dytë kemi një përqasje të diferencuar me tre grupime: 1.) Assad 2.) Opozita Demokratike Qytetare 3.) Grupe ushtarake fetare radikale. Në këtë kohë lind edhe etiketimi terrorizëm edhe si një koncept shpjegues i skenave të makabritetit të dhunshëm ndaj civilëve të pafajshëm nga ana e grupeve që shpallen si të frymëzuar nga doktrina fetare.
Më pëlqeu lidhja midis sjelljes individuale që mund të jetë e një të riu në rrugicat e çdo qyteti të madh Evropian, përfshirë djaloshin nga Lapraka, me gjeopolitikën dhe tensionet mes fuqive të ndryshme globale. Po, Rusia ka vënë veton për sa i përket një aksioni ushtarako-politik kundër Assadit dhe dihet që ka interesa të dorës së parë të lidhura me të. Se ç’vend zë rasti sirian në skakierën e përgjithshme të marrëdhënieve dhe tensioneve ndërmjet perëndimit dhe lindjes, kjo është një çështje shumë komplekse që nuk mund ta gjykojmë “nga Lapraka”, ajo që dimë është se në aktualitetin ndërkombëtar, njëra krizë u bllokua nga tjetra, ndërkohë që në axhendën e ditës ishte kriza siriane, ndodhi një krizë edhe më delikate siç ishte rasti rasti i Ukrainës dhe Krimesë, ku gjatë së cilës shkarazi nuk u lanë pa përmendur dhe armët bërthamore. Se si do të shkojë ecuria e këtyre dy krizave që sot po zhvillohen paralelisht ne do e shohim, por ajo që dihet është se provohet se ka tensione gjeopolitike në planin ndërkombëtar dhe që nuk mund të zgjidhen menjëherë, por dhe që kanë pasoja të brendshme në të gjitha vendet. Ndoshta perëndimi, ka edhe shqetësimin se destabilizimi mund të përfshijë edhe Libanin i cili kontrollohet nga forca politike ushtarake pranë Assadit, po ashtu ka dhe ndrojtjen e pakicave fetare jo myslimane në Siri, eventualisht nën rrezikun e radikalizmit fetar, si dhe implikimin e fuqive të tjera rajonale për qëllimet e tyre.
Me siguri që paketa e interesave gjeopolitike e tillë do jetë, komplekse. Por zor se ndodh që “djaloshi nga Lapraka” të ketë një ide të qartë mbi këto situata përpara se të niset për në front. Këta njerëz që shkojnë atje, me një dogmë besimi, krejt shpërfillës ndaj fijeve të prapaskenës politike që luhet ndërkohë, a mund ti klasifikojmë kaq kollaj ne si terroristë? A mos janë viktima dhe të painformuar?
E thashë dhe më përpara që kjo mbetet për tu hetuar dhe gjykuar nga organet kompetente. Pa dashur të justifikoj asnjeri, them se ju keni të drejtë, kur shtroni pyetjen se një botë kaq e komplikuar me kaq shumë të dhëna me kaq shumë kundërshti dhe flukse interesash, shpesh herë e pamundur edhe të diagnostikohet nga politikanë dhe studiues, mund të bëhet burim manipulimi keqkuptimesh, iluzionesh, shpresash të gabuara për individë të cilët nuk kanë as informacionin duhur politik, as formimin e plotë kulturor dhe as kujdesin shoqëror për të bërë zgjedhjen më optimale. Megjithatë, pavarësisht kontekstit të vështirë, ka disa vlera universale, masive që janë të përbashkëta në popullsinë shqiptare. Unë veçoj dy; e para, respektimi i jetës së tjetrit dhe toleranca në besimin fetar. Këto dy vlera që janë bazë në edukimin kombëtar shqiptar dhe që i mbart familja shqiptare janë udhërrëfyes të mirë edhe në ditë të vështira edhe në kontekste gjeopolitikë ndërkombëtarë shumë të ndërlikuar.
* * *
Disa incizime në Turqi, si hije të një skandali që prek dhe Shqipërinë
Pak ditë më parë qeveria turke e Erdogan, mori disa masa shtrënguese për të bllokuar në internet faqen e videove “Youtube”. Kjo ishte një tentativë e pazakontë dhe drastike. Por disa gazetarë të huaj e lidhin këtë vendim të qeverisë turke për bllokimin e rrjetit “Youtube” me ekspozimin në këtë rrjet të disa incizimeve audio me përmbajtje “tepër delikate”. Bëhet fjalë për biseda të regjistruara dhe transkipte të tyre mes ministrit të Jashtëm të Turqisë dhe një grupi zyrtarësh të lartë të Këshillit të Sigurisë Kombëtare të Turqisë. Sipas këtyre transkipteve këta zyrtarë të lartë turq, ishin duke kurdisur një plan dhe një aksion të rremë terrorist që do të krijonte më pas kushtet oportune që Turqia t’i shpallte luftë Sirisë dhe të ndërhynte atje ushtarakisht. Transkiptet sugjerojnë se zyrtarët turq ishin duke planifikuar futjen e disa rekrutëve nën kontrollin e tyre brenda territorit sirian, pranë kufirit. Këta rekrutë më pas do të godisnin me raketa pika strategjike të disa qyteteve turke duke krijuar dhe një situatë të rëndë sulmi dhe provokacioni, për të cilat më pas, sipas transkipteve të publikuara, Turqia do të bënte përgjegjëse Bashar Al-Assadin dhe do i shpallte luftë Sirisë. Këto transkipte dhe incizime gjenden fare kollaj në internet, autenticiteti i tyre nuk është i garantuar apo i certifikuar. Por ministri i Jashtëm i Turqisë, Ahmet Davotoglu u desh të reagonte tri ditë më parë. Ai pranoi mbledhjen e bërë me Këshillin e Sigurisë Kombëtare në Turqi, por më pas theksoi se incizimet ishin manipuluar dhe ishin shfaqur qëllimisht në mënyrë të deformuar për t’i shkaktuar probleme Turqisë. Në një intervistë të dhënë Davutoglu, tha se dalja e këtyre incizimeve të manipuluara qëllimisht, ishte e barazvlefshme me një “sulm ndaj kufijve të Turqisë”. Turqia është një shtet kufitar me Sirinë, por është dhe një nyje e rëndësishme lidhëse e implikimit shqiptar me luftën në Siri. Edhe grupi i fundit që u hetua nga autoritetet shqiptare, kishte si pikë transiti dhe bazë fillestare të aktivitetit të tij, bazat turke pranë kufirit sirian. Nga ana tjetër objekt i hetimeve ka qenë dhe një OJF turke me filial edhe në Tiranë dhe aktive në të tilla aktivitete. Disa muaj më parë në këtë OJF në Turqi u bastisën zyrat dhe drejtuesit e saj u akuzuan për terrorizëm dhe implikime me Al-Kaedën.