Dështimi i ISSH-së, ose entropia e skemës së pensioneve

Skema e pensioneve nisi rrugëtimin e saj në Shqipëri para njëzetë vjetësh, duke synuar të shndërrohej në kolonën kryesore të sistemit të mbrojtjes shoqërore. Por “makineria” e ndërtuar për të mbajtur në kushte optimale jetese rreth 20 përqind të popullsisë, sa përbëjnë afërsisht pensionistët, po kalon nëpër stacione e çakorduar, vjetërisht e programuar, e drejtuar në mënyrë diletante dhe me mungesë të ndjeshme “furnizimi”. Skema  e pensioneve ndodhet prej vitesh në një gjendje entropike. Për ata që nuk e njohin fizikën, entropia është një gjendje e çrregullt e sistemeve.  Sipas ligjit të entropisë, të gjitha sistemet e lëna në fatin e tyre tentojnë të shkatërrohen. Ligji i natyrës thotë që sa më shumë kalon koha, aq më tepër amortizohet sistemi. Ecuria e skemës së pensioneve në Shqipëri është një ilustrim sine qua non i kësaj ligjësie natyrore. Treguesit e një skeme pensionesh normale, në skemën aktuale janë të gjithë të përmbysur.  Më poshtë po sjell për ilustrim disa prej tyre, gjatë serisë kohore 2010-2012.  

Të ardhurat nga kontributet

Të ardhurat nga kontributet në skemën e detyrueshme rriten me shumë vështirësi. Gjatë serisë kohore të mësipërme, ato janë rritur me ritme shumë të moderuara: rreth 445 milionë lekë ose rreth 0.8 përqind. Një gjendje normale e sistemit kërkon rritje të ndjeshme të të ardhurave.

 Shpenzimet për skemën e detyrueshme

Shpenzimet për skemën e detyrueshme, SD, janë rritur në mënyrë galopante: rreth 13 përqind. Ritmet e rritjes së shpenzimeve për skemën e detyrueshme janë rreth 15 herë më të larta se ritmet e rritjes së të ardhurave. Dhe diferenca midis shpenzimeve dhe të ardhurave gjatë tre viteve është gati dyfishuar: nga 10,868 milionë lekë, në 19,027 lekë. Në një gjendje normale të skemës, do të duhej të ndodhte e kundërta: ritmet e rritjes së të ardhurave të tejkalojnë ritmet e rritjes së shpenzimeve. Dhe diferenca midis shpenzimeve dhe të ardhurave të vijë duke u ngushtuar.

Të ardhurat dhe shpenzimet në raport me PBB

Të ardhurat në skemën e detyrueshme në raport me PBB vijnë duke u ulur (nga 4.53 në 4.07), ndërsa shpenzimet vijnë duke u rritur (nga 5.41 në 5.44). Këto diferenca pas presjes nuk janë vogëlsira, ato shënojnë disa qindra miliona lekë. Në një gjendje normale të sistemit, do të duhej të ndodhte e kundërta: të ardhurat si përqindje e PBB të rriteshin dhe shpenzimet të uleshin. Ndërkohë, shpenzimet e përgjithshme për pensionet janë rritur rreth 13 përqind, nga 208.794 milion në 235.592 milionë lekë. Kjo rritje e shpenzimeve, e pambështetur nga rritja e të ardhurave kontributive, po e rrënon skemën.

Numri i pensionistëve dhe numri i kontribuesve

Për shkak të situatës demografike, numri i pensionistëve rritet mesatarisht nga 5 mijë deri në 10 mijë në vit. Gjatë periudhës së mësipërme numri i pensionistëve është rritur nga 556 mijë në 569 mijë. Por ç’ ndodh me kontribuesit në skemë? Për shkaqe të ndryshme (mungesa e politikave nxitëse për hapjen e vendeve të punës, performanca e dobët në grumbullimin e kontributeve,  menaxhimi i dobët i sistemit etj.) numri i kontribuesve vjen duke rënë, madje edhe kur numri i të punësuarve rritet. Performanca e dobët e Tatim-Taksave dhe e ISSH është tashmë një realitet që nuk mund të fshihet. Gjatë serisë kohore të mësipërme, numri i kontribuesve ka rënë nga 652  mijë në 603 mijë, duke u zvogëluar me rreth 17 mijë kontribues ose me rreth 3 përqind në vit. Edhe pse numri i të punësuarve është rritur me mbi 50 mijë vetë, nga 904 mijë në 958 mijë. Ndërkohë, të ardhurat e grumbulluara nga ISSH në vend që të rriteshin, po ulen. Gjatë tre viteve ato  kanë rënë nga 2.992 në 2.793 milionë lekë. Edhe një lekë më pak të ishin këto të ardhura, performanca duhej të vlerësohej negative, jo më kur diferenca është mbi -7 përqind. Në një sistem normal, këta tregues duhej të ishin të përmbysur.

Subvencionet shtetërore

Rritja astronomike e subvencioneve buxhetore është treguesi më i qartë i gjendjes entropike të skemës së pensioneve. Për këtë, mjafton t’i tregojmë lexuesit se subvencionet shtetërore për fondin e pensioneve gjatë periudhës 2006-2010 puthuajse u dyfishuan, nga 18 miliard në 34 miliard lekë. Për vitin 2014 ky subvencion është parashikuar të jetë rreth 42 miliardë lekë. Kjo do të thotë se rreth gjysma e fondit të pensioneve përballohet nga buxheti i shtetit.

Ironia e ISSH-së

Dhe si për tu vënë kapak të gjithë këtyre treguesve entropikë të sistemit të pensioneve, paraqitja krahasuese e tyre në Buletinin e Institutit të Sigurimeve Shoqërore, mbyllet me shprehjen: “E ardhme e sigurt”! Të paktën, mund t’i kishin ekspozuar këto shifra, pa bërë ironi me publikun!

Si mund të delet nga gjëndja entropike?

Skema e pensioneve ngjan aktualisht me një makineri të importuar para 20 vjetësh dhe e lënë gati në mëshirë të fatit. Faktorët politikë kanë luajtur me të për motive elektorale dhe nuk kanë synuar shëndoshjen, por lojrat elektorale me pensionet. Lajmi i mirë është se paketa e reformimit të skemës, e lenë prej gati 10 vjetësh nga Banka Botërore në tryezat e qeverive, më në fund është marrë në dorë dhe nuk konsiderohet “patate përvëluese”. Por lajmi i keq është se paketa e propozuar ka pak gjasa ta nxjerrë skemën nga entropia, pa masa innovative, të cilat duhet thënë se nuk përfshihen në paketën që Banka Botërore i ka rekomanduar qeverisë. Për shkaqet që përmenda më lart, por edhe për mjaft të tjera, skema mund të furnizohet vetëm në mënyrë të pjesshme nga kontributet. Dëshirat e mira të shpallura, për ta çuar raportin midis kontribuesve dhe përfituesve në 3 ose 4 me 1, nuk janë të mundura as teorikisht. Shqipëria ka 600 mijë pensionistë, por vetëm 2.2 milion banorë në moshë pune, rreth 900 mijë të punësuar dhe rreth 600 mijë kontribues. Ky raport mund të shkojë në 2 me 1, nëse zbardhen edhe 300 mijë punëtorë që punojnë në të zezë, plus 300 mijë vendet e punës që do të hapen deri në fund të mandatit qeverisës. Megjithatë, as raporti 2 me 1 nuk është një garantues i karakterit kontributiv të qëndrueshëm të skemës. Prandaj, ripërsëris se rruga e vetme për shëndoshjen e skemës është investimi i fondit të pensioneve në investime të fuqishme dhe të sigurta. Modelet për të cilat nuk mungojnë. Për ndryshe, pas disa vitesh do të arrijmë aty ku jemi!