Thënë ndryshe është fumetti ose comics. Por, historinë e fundit që lexova nuk mund ta quaj as commics dhe as fumetti. Commics jo, sepse të veshurit e “Persepolis” me një term të tillë do t’i shtynte disa të mendonin se Tupja dhe Kumbaro kanë përkthyer ndonjë film komedi. Po as fumetti, dukej se nuk ishte e përshtatshme. Dialogu i figurave nuk vinte gjithnjë në “re tymi”, prej nga ka ardhur edhe termi fummeti për veprat me figura. Profesor Tupja, njëkohësisht edhe përkthyesi i kësaj historie me siguri do të më lejonte që ta përcaktoja si një roman me vizatime. Për babain tim e për të gjithë ata që nuk dinë italisht apo anglisht, pasi jetuan në kohën e rusishtes dhe kinezishtes, ky ishte një term i mirë.
Në Amerikë, fëmijët janë familjarë me këtë still rrëfimi, ku fjala dhe figura vijnë bashkë. Në Shqipëri shumë pak (më mirë të themi në Tiranë). E ndërsa lexuesi në vendin tonë çdo ditë bëhet edhe më shumë dembel, ashtu sikurse në të gjithë botën, letërsia po nxjerr AS-in e vet nën mëngë. Me vizatime bëhet më e thjeshtë. Kështu, ajo mund të shtrihet sa gjerë e gjatë te publiku. Nuk dua të them këtu që “Pëersepolis” është një vepër për dembelët, sepse leximi diagonal në sezonin pranverë-verë është tendencë, por ama ky libër është “edhe” për dembelët. Dhe libri nuk ka faqe. Askush nuk e di sa faqe lexon në një mbrëmje apo në një pushim të shkurtër dhe askush nuk kompleksohet se çfarë ritmi të ndjekë. Por, unë e di sa faqe ka. I kam numëruar.
Në etiketimin e këtij shkrimi do të shënoja: Lindja e Mesme, Charlie Hebdo, lufta, rebelimi, përndjekja, braktisja, rikthimi, kujtime, përralla, vizatime, e vërteta, historia… E gjitha është letërsi, në një të vetme, në romanin e Marjane Satrapi “Persepolis”, një qytetërim i vjetër. Ata që e panë nga kopertina menduan se një lloj i tillë libri nuk do të lexohej. Madje ishin të bindur që as unë nuk do ta lexoja. Gabuan. Unë numërova edhe faqet vetëm për ta mbajtur në dorë pak më shumë pasi e përfundova.
Më keq e shtrembëruan mimikën kur panë se përkthyesit ishin Tupja dhe Kumbaro. A thua ky libër me vizatime ishte aq i vështirë për t’u përkthyer vetëm nga njëri? Apo kjo ishte bërë për t’u marrë pak më seriozisht? Asnjë nga të dyja. Ishte një taktikë e zgjuar e letërsisë, por që nuk vinte nga ne., vinte nga Irani, nga Amerika, nga Europa e nga të gjithë ato vende që e kishin botuar përpara nesh. Ishte AS-in nën mëngë i letërsisë, që vinte pas kaq e kaq vitesh në shqip ndryshe. Dhe vepra e parë është gjithnjë e vështirë për të ardhur bukur te publiku. Nga kjo mund të varet edhe jeta e romaneve me vizatime në shqip. Po unë besoj se me Mirela Kumbaron dhe Edmond Tupen, AS-in nuk e merr era. E megjithatë, kjo nuk e nxjerr letërsinë nga kriza.
Thënë si një përrallë për të rritur, “Persepolis” paraqet karakterin e veçantë dhe frymëzues të një çupëline e cila transformohet, mbi sfondin e një revolucioni islamik, mbi sfondin e disa luftërash, migrimesh dhe kthimesh, në një vajzë dhe një grua të re, energjike e rebele. Na tregon se si mund të mbijetojmë, duke qeshur e duke qarë, përballë absurditetit. Autorja iraniane prej vitesh nuk kthehet më në vendlindjen e saj pasi është e bindur se rreziku i një burgosjeje apo përndjekjeje atje është i pranishëm. Toleranca fetare dhe liria e shprehjes që u bënë aq qendrore në javët pas atentateve ndaj redaksisë së Charlie Hebdo, ishte ajo që e ktheu në vëmendje këtë vepër që është shkruar disa vite më parë.
Po meqenëse kjo nuk është tjetër veç thelbi i subjektit të “Persepolis”, unë ju ftoj të shihni përtej subjektit, dhe të kuptojmë që edhe imazhet bëjnë letërsi…