MOIKOM ZEQO
Në Galleria e Uffizi të Firences gjatë një vizite në 1989 e pashë ikonën e stilit bizantin për të cilën po e thur përvuajtshëm dhe plot dyzime këtë rrëfim (shumësi rrëfimesh).
Ikona, e pikturuar mbi dru qiparisi dhe e praruar me flori, tregon figurën e mbretit David me veshje plot drapri të valëvitura e gati të tejdukshme, fytyra burrërore shpreh dhimbje sipas maskave tragjike të teatrit antik. Mban të veshët nga dy palë rreshta perlash – simbolikë kjo e pushtetit mbretëror. Kurora i ka rënë përdhe në dyshemenë e tempullit. Pranë tij është Engjëlli i cili mban në duar një amforë qelqi të tejpashme. Mjedisi i brendshëm i tempullit qe bërë nga artisti, që nuk i dihej emri, sipas të ashtuquajturës “perspektivë negative” ku përmasat e objekteve të pikave më të largëta dukeshin më të mëdha se ato të pikave të afërta. Ikona ngjante si një parahistori e shpikjes së vonuar të artit surrealist.
I tërë ky kompozim (pllaka prej bronzi poshtë ikonës në mur thotë se piktura datohej si e shekullit XIII, ishte me origjinë të papërcaktuar, ndoshta nga Antiokia, ose Efesi,) m’u duk që në shikim të parë i pakuptueshëm, një lloj subjekti sui generis, përjashtim ikonografik i gjithçkaje të amshuar dhe rutinore që njihja unë nga historia dhe estetika e artit bizantin kishtar.
Duke e parë për një kohë të gjatë ikonën sillja ndër mend referencat biblike. Por nuk po i bija në të pse Davidi paraqitej kështu.
Vizitorët lëviznin rreth e qark. Asnjë s’tregonte interes për këtë ikonë enigmatike. Ndjeva praninë e dikujt afër meje. Mendova se do të largohej shpejt. Ndenji gjatë. S’guxoja të ktheja kokën. Ndoshta është ndonjë historian arti, specialist i ikonografisë, mendova. Më në fund e ktheva kokën. Pashë një grua të bukur. S’e përcaktova dot ç’moshë kishte. Diçka midis 30 ose 50 vjeç. E veshur hijshëm me një fund dhe bluzë të bardhë. Mbi flokët mbante një beretë po të bardhë. Fytyra e saj pak ovale më kujtonte portretet femërore të Botiçelit, më saktë diçka nga Botiçeli dhe Modilini.
U bëra gati t’i flisja. E përshëndeta lehtë me kokë. Ahere e panjohura foli me një zë me kumtim të thellë miqësor në italisht.
– Ti piace?
– Si!
Të dy nuk ishim italianë. Ju afrova më afër. Gjatë bisedës mendova se ajo ishte historiane arti në një muze në O Berlin, në Ohaio të Amerikës. I thashë se unë isha një arkeolog nga Shqipëria. Nuk tregoi asnjë interes kur dëgjoi se jam nga Shqipëria. U ndjeva i akullt. Pse i shikon këtë ikonë, më pyeti. Më duket se e ka një kod deshifrimi, s’po mundem ta kap këtë kod. Davidi në ikonografinë bizantine shfaqet edhe me një harpë muzikore në duar, gati si një lloj Orfeu i krishtëruar (term konvencional, i pasaktë) për shkak të pasionit për psalmet dhe meloditë shoqëruese. Një David triumfues. Përherë ceremonial. Plot shkëlqim. Mbret i Izraelit. I mitizuar si poet, me disa nuanca (jo atribute) profetike. Një David apoloniat, tha me vrull ajo. Ndoshta një David dioniziak, replikova me mirësjellje. Ah Fridrih Niçja! Interesante! Muzika gjithmonë e shpik, e institucionalizon festën! Stimulon spektaklin në tempull. Ashtu si ritualin publik. Ashtu si arti. Përherë ritual. Davidi i kësaj ikone është ndryshe. Pse? Shihni vijat e deformuara të fytyrës për të shprehur dhimbjen. Ishte në cakun e dhimbjes. Pse? S’ka asnjë të panjohur në këtë mes. Si? Lexo Testamentin e Vjetër. Dhe? Çdo gjë është e qartë. Mbreti David qe tepër i prekshëm ndaj bukurisë së femrave. Një farë Don Zhuani? Ose Kazanove! Ma shpjegoni ju lutem? Davidi një mbrëmje nga pallati i tij e pa një femër të mrekullueshme që po lahej lakuriq në pellgun e një kopshti. Nuk ishte vizion. Një gjë reale. Davidit i ra në kokë. S’do ta harronte kurrë atë grua. Në jetë të jetëve! S’do ta harronte. Bukuria e sfidon pushtetin. Davidi pyeti se kush ishte gruaja magjepse. I thanë se quhej Betseba, qe bashkëshortja e Uriut, luftëtar. Davidi u mëdysh. U përpoq ta harronte Betseben. Qe e pamundur. Absolutisht e pamundur! Urdhëroi ahere që Uriun ta dërgonin në vijën e parë të një beteje, ku Uriu lehtësisht u vra. Davidi i dashuruar fjeti me Betsebën. I zotëruar, i kapluar i tëri nga bukuria e saj e papërsëritshme. Por kjo Zotit nuk i pëlqeu. U lindi një djalë. S’i shpëtoi mallkimit të mëkatit. Djali u sëmur për vdekje. Davidi ju lut profetit të tij Natanit t’i shpjegonte pse ky mallkim. Natani i rreptë i kujtoi fatin e tmerrshëm të Uriut. Mallkim shpagues. /Zotit që sheh dhe di gjithçka! Zoti, megjithatë mëshirëmadh i dha një djalë tjetër. E quajtën Solomon. U bë pas Davidit mbreti padyshim më i lavdishëm. Ai ndërtoi tempullin, çudi e botës, që u mbiquajt Tempulli i Solomonit.
Po subjekti i ikonës? Ç’enigmë shpreh? Bashkëbiseduesja ime tha se subjekti është i rrallë. Ndoshta i vetmi në botën e artit. Subjekti shpreh qëndresën e Davidit. Engjëlli me amforën prej qelqi vjen të mbledhë lotët e Davidit. Lotët? Po lotët. Pa këto lot s’do të kishte mëshirë. S’do të lindëte as Solomoni. Lotët. Ah!
Kjo bisedë e rastësishme, e projektuar nga një lloj providence jashtë nesh, qe plot ankth. Ne, të dy të panjohur, si gjithë të panjohurit, që s’dinim asgjë për njëri tjetrin, mbase s’do të dinim aspak diçka më shumë për njëri tjetrin, befas u ndjemë të afërt. Gati intimë. Një ngazëllim më pushtoi ngadalë. E pashë në sy. Kishte sy të ndritshëm, paksa të mjegulluar, ashtu siç janë sytë e hipnotizuesve, sy mitikë. Këtë herë m’u duk akoma më e bukur. Sikur tërë qenia e saj femërore rrezatonte një estetikë të brendshme mbi fytyrën e saj. Një vërshim ndjesish, një ëmbëlsi harmonike, të përqendruar. Doja ta pyesja për emrin, por s’guxova. M’u duk një paturpësi, sakrilegj. E përmbaj vehten. S’dua të bëj gjeste të tepruara. Po s’shkëputesha dot lehtë prej saj. Ajo përkuli kokën. Mbylli sytë përgjysmë. Si në ëndërrim. Sikur priste diçka. Një fjalë. Një kumt. S’ka kuptim, mendova. Do bëhem qesharak, i pafytyrë. Pse ta pyes për emrin? E ç’rëndësi ka emri? Pse duhet të di emrin e saj? Pse ajo duhet të dijë emrin tim? Ikona që na bashkoi qe bërë nga një artist që s’ia di askush emrin. I rëndësishëm është arti, jo artistët. Pse vlejnë emrat?
U përshëndetëm pa i dhënë duart njëri tjetrit dhe u ndamë. S’kam për ta takuar më, mendova. Femër misterioze. S’kam për ta parë. Por do ta sjell ndërmend. Më vonë do ta harroj si gjithçka tjetër në botë. S’do ta takoj më. Do ta harroj. Ah! Mjegull. Rrugë në mjegull. Terr. Drita kalimtare. Peizazhe fluturakë. Ngjarje ikëse. Të zhdukshme. Përditshmëri efemere. Film, që ndizet, duhet. Perpetum mobile. Kujtesë, por para saj dhe pas saj harresa. Ah… Harresa.
***
U ktheva në hotel. Hoteli quhej Atlanta. Bëra dush. Doja të haja drekë. S’më hahej. U shtriva në shtrat. Ndeza abazhurin pranë kokës. E hapa librin e Richard Hedertal-it për heretikun çek Jan Husin të shekullit XV. Lexova i përqendruar. Me ngulm. Jetë e stuhishme dhe e ankthshme e Husit. Hero i mendimit të lirë. Reformator dhe mjeshtër i gjuhës çeke në Universitetin e Pragës. Naiv dhe madhështor. Kundër kishës katolike të somonizuar. Shumë më përpara Martin Luterit të protestantizmit gjerman. Libri i Richard Hedertal-it mbështetej në një relacion të shkëlqyer të bashkëkohësit të Jan Husit, humanistit italian. Poxho Bracolini për debatet e zhvilluara në Koncilin e qytetit Konstanca për herezinë e Jan Husit në tetor 1414. Debatet qenë apokaliptike, të rrëmujshme, pasionante. Përlesheshin ushtri fjalësh, ide të armatosura. Pa kompromis. Kuptohet: Jan Husin e dënuan me vdekje. Të digjej i gjallë. Në ceremoninë e autodafesë mes sheshit e lidhën Jan Husin në një shtyllë druri (ah, kryqi i Golgotasë!) e ndezën zjarrin hakmarrës bekuar nga papa i Romës. Ndodhi diçka. Një plakë besimtare, e drobitur, e sinqertë i solli disa degë druri për t’ia shtuar flakadanit. Jan Husi e pa, buzëqeshi dhe tha fjalët e paharruara “O sancta simplicita!”
E mbylla abazhurin për të fjetur. Mbylla sytë. Pastaj i hapa, ndjeva se abazhuri qe bërë inkandeshent, me një dritë shqetësuese, e pashuar dot. Ç’qe kjo dritë e abazhurit të shuar? Ç’qe ky shpërthim verbues? E ndjeva trupin tim si trupin e një tjetri. Gati të përvëlohej. Të bëhej hi mes dhimbjeve titanike, pa kohë, pa hapësirë!
I mbylla sytë. I hapa përsëri. Abazhuri qe i errët. Dhe dhoma akoma më e errët. Ndjesia e një trupi të dytë (jo imi) qe zhdukur. Zjarri që dogji Jan Husi qe një halucinacion. Diçka po aq dritë, a ndoshta më shumë, sa drita elektrike e kohërave moderne. Se zjarri i heretikut të madh udhëton, zbehet, fuqizohet, lëviz, humbet. Mbijeton si fantazmat. Ah, fantazmat! Më të gjalla se tërë të gjallët. Zjarr në rrokopujë. Në lartësi. Zjarr i shpirtit. Më i kobshëm se i trupit. Zjarri heraklitian. Zjarri i së vërtetës.
Gjatë gjumit të trazuar e pashë ëndrrën, ashtu si profetët kanë aftësinë e vegimeve të së ardhmes. Në ëndërr pashë mbretin David. Njëmijë vjet para Jan Husit. Davidin djalosh përpara gjigandit Goliat. Një Odise fëmijë përpara Polifemit. Ngjashmëri përsëritëse. Davidi vetëm me një gur hobeje. Me asgjë tjetër. Goliati përbindësh, i ngjeshur me pancir hekuri e shpatë. Pamje triumfuese e ç’proporcionit viziv. Por jo e forcës shpirtërore. Pastaj Goliati i humbet përmasat. Shndrohej (në ëndërr) në Koncilin e Konstancës me qindra peshkopë egërshanë, debatues. Mes tyre Jan Husi humbet fytyrën e vet, për të marrë tiparet e Davidit. Çdo ëndërr është surreale, por jo më pak e vërtetë. Pastaj ëndërra copëtohet. Përpëlitet terri pa formë. Befas shfaqet një femër lakuriq, mrekulli e kohërave, Betsabea. Ajo mban në duar jo copëra druri, po eshtrat e ish bashkëshortit të saj, Urit. Dhe Zoti i thotë asaj fjalët gjëmuese: “Santa Semplicita!”. Pas kësaj ëndërra vdes. Humbet në gjumë të mirëfilltë. Pra në një hiç.
***
Qe një gjumë i gjatë. U zgjova ditën tjetër herët në mëngjes. Më priste një ditë e lodhshme. Do të vizitoja pikat kryesore të monumenteve të qytetit.
Nuk e di se si do të dukej bota pa Firencen. Jam i bindur se mungesa e Firences do të varfëronte dukshëm planetin tonë. Kisha lexuar shumë për historinë e Firences. Në vitin 80 para Krishtit e ndërtoi Lucias Cornelius Sulla. Emri parak në latinisht qe Fluentia (pranë lumit). Më pas ky emër u korruptua si Florentia, kinse i kushtohej hyjneshës romake Flora. Ruhen ende gërmadhat eleptike të një amfiteatri. Ky qytet është pranë lumit Arno. Peizazhi ëndërrimtar i lumit Arno dhe një urë antike duken pas portretit mistik të Mona Lizës së Da Vinçit. Në shekullin IV perandori i tmerrshëm Diokleciani bëri këtu një masakër të të krishterëve. Më vonë u pushtua nga ostrogotët dhe nga Karli i Madh. Firencja është kryeqendra e krahinës së Toskanës. Mesjeta e bëri atë një qytet me famë europiane, pra edhe botërore. Familja e pasur dhe dinastike e Mediçëve bëri kult paranë (Mediçët qenë të parët që operacionet bankare i bënë institucionin që sot zotëron gjithçka) dhe artin. Ky është qyteti i Mikelanxhelos, Leonardo Da Vinçit dhe Sandro Botiçellit, një Triniti Viganësh. Por edhe i Savamarolës dhe Makiavelit (i pari idealizonte virtytin, i dyti përllogaritjet e interesit!). Firencja u mbiquajt “Athina” e Rilindjes italiane. Këtë Rilindje e përgatitën artistë të paharrueshëm, risisjellës, të shqetësuar si Cimambue, Giotto, Damatello, Brunoleski, Masaccio. Nuk i munguan tragjeditë. Më 1384 nga Vdekja e Zezë, sëmundja e murtajës vdiqën 94 mijë njerëz. Në shekullin XV Lorenzo Mediçi ripërtëritjen e shkëlqyer ekonomike e ktheu në një Babiloni të Re të veseve, luksit, qejfeve pa fre. Në qendër të qytetit në 1498 revolucionari heretik Savonarola i hipnotizoi njerëzit mëkatarë, që e kishin zëvendësuar Krishtin me një Dionis pagan, dëfrimtar dhe të përçudnuar, i bindi, i tmerroi me fjalime të pashembullta apokaliptike, t’i digjnin sendet e luksit, bizhuteritë, pasqyrat, stolitë, veshjet farfuritëse me ar, si dhe librat, që binin ndesh me moralin dhe përvujtërinë parake. E kërcënoi dhe Papën e Romës të cilin e quajti të zvetënuar si Nabukodonozarin e Babilonisë biblike. Por me urdhër të Papës e kapën Savonarolën dhe e dogjën të gjallë po në të njëjtin shesh, ku u përzje hiri i djegieve të ideve të ndryshme. Shekulli i shkrumbimit të Jan Husit qe edhe ai i Savamarolës.
Tërë ditën u vërtita si i përhumbur në qytet. Via Cassio më çoi në qendër. Pashë kryeveprat e arkitekturës: Palazzo Vecchio, Palazzo Medici, Palazzo Ducale. Më gjatë ndenja në sheshin Santa Maria Novella. Pashë Katedralen Santa Maria del Fiore. Pastaj shkova tek Loggia dei Lanzi, ku ndodhet kopja autentike e Davidit të Mikelanxhelos (origjinali është futur brenda në ndërtesë). Qindra turistë lëviznin aty. E fotografonin. Këtu ndenja gjatë. I vetmuar mes turmës shumëgjuhëshe dhe raca të ndryshme. Dielli ishte në zenit.
Skulptura e Davidit qe vigane. Ndoshta skulptura më e përsosur e botës. E të gjitha kohërave. Arketipi i heroit. Më shumë Zeus se sa Krisht. Rebel. Me ca tipare që të kujtojnë në profil kokën e Aleksandrit të Madh. Kulmi i apoteozave apoloniate. Sintezë mermeri e zbulimit të botërave të reja dhe ndoshta e Njerëzimit të Ri. I pathyeshëm si Utopia Që S’zhduket Kurrë! Pa dilemat ekzistenciale të Vdekjes. Që s’zhduket kurrë! Skulpturë Kozmogonike, ku Përjetësia është vetë Jeta. Musku harmonikë. Si të kompjuterizuar nga Gjenialiteti. Mes kofshëve organi gjenital, simboli fallik i AND-ve të krejt njerëzve dhe popujve. Ripërtëritës. Seksualiteti madhështor i moszhdukjes. I pllenimit universal. Buzëqesha se m’u kujtua diçka. Ende sot në Izuall ndalohet çdo poster, apo pamje vizuale e Davidit të Mikelanxhelos, sepse rabinët ortodoksë dhe eruditë kanë parë se ky David nuk paraqitet me ritin e bekuar talmudist të synetit. Arsye e mjaftueshme për të ndaluar një blasfemi publike. Përtej çdo konvencionaliteti. Ah, Savonarola që e mallkonte nudizmin. Ah, rabinët e paepur, pa asnjë kompromis. Të ndryshmet shpesh kanë shumë ngjashmëri fatale.
Hëngra diçka në një fast food me një shishe ujë natyral. Ç’të bëja? Këtu s’më njihte askush. As unë s’njihja askënd. Robinsonadë moderne. Por s’çaja kokën. S’doja t’ia dija. Vendosa të shkoja tek Galleria Uffizi. Në fakt në Firence kisha ardhur me një qëllim krejt tjetër. Gjithë rreshtat e mësipërm janë si mbulesa që fshehin objektin e vërtetë. Prej kohësh doja të shihja portretin e Gjergj Kastriot Skënderbeut në Galleria Uffizi. Studiuesit mendojnë se ky portret paraqet fytyrën e vërtetë të kryetrimit shqiptar, pra përcakton ikonografinë skënderbejane. Nuk dihet autori i portretit. Ka të dhëna të tërthorta se portreti është realizuar mbi bazën e disa skicave fillestare të vetë Gentile Bellinit, që e kishte parë Skënderbeun gjatë vizitave të heroit në Itali.
Portreti e paraqet Skënderbeun në profil djathtas. Me kapelen « ala Karamanjolla » si fisnikët europianë. Më tepër tipi i mendimtarit se sa i luftëtarit. Portreti i ftillëzuar i një epoke. Asgjë rafaeleske, as botiçeliane, ku estetika i femrorizon tiparet mashkullore, duke i sublimuar. Iluzion. Hermafrodizëm antik i zhvendosur në kohë. Portreti i Skënderbeut anon nga vesku i artit realist romak. Sepse ka dramaticitet të padiskutueshëm. Jashtë arketipit teologjik që zotërohet nga ekstaza dhe pantonima hyjnore. Në këtë portret të vetmuar heroikja nuk këlthet. Po ndihet sfida e Robinsonit që ëndërron largimin bashkues nga ishulli veçues fatal. Tipologji e Ecce Homo-s ! Kryqëzimi është brenda tij, jo jashtë tij. Golgotaja është Historia. Për paradoks ky portret i zhduk, i thyen, i sfumon kufijtë kronologjikë të historikes. E kapërcen sharmin e mistikes. Tek gjithçka ndihet ndjesia europiane, ku shqiptarja është kontekstuale. Metaforizon një integrim. Shpirtëror. Më shumë se fizik. Portret parathënës, ndonëse në paradhomën e historisë moderne të lirisë. Moisiu i udhëhoqi të vetët tek Toka e Premtuar, por vetë e pa vetëm nga larg. Për shqiptarët Skënderbeu është njësimi i Tokës së Premtuar dhe njëkohësisht vetë Moisiu. Mikelanxhelo e skulpturoi Moisiun. Skulptori shqiptar Odise Paskali e bëri një bust të Skënderbeut me shqetësimin moisian të Mikelanxhelos, ku heroikja është filozofike, ku ekzistencialiteti dhe e ardhmja janë sinteza e ankthit.
E pashë gjatë portretin e Skënderbeut. Shumë gjatë. Mendimet më gëlonin. Idetë më shpërthenin. Dhe befas, ah befas, në ballin afër tëmthit pashë diçka për të cilën nuk ka folur askush. Dukej qartë blama e një plage. Nga fotografitë e portretit nëpër albume është e vështirë të vëresh. Para origjinalit po. Blana e një plage? Si ka mundësi? Padyshim që duhet të jetë një hollësi. Një dëshmi konkrete. Fytyrë madhështore. Me plagën drithëruese, të paharrueshme të shekullit. Simboli totemik. Rrezikimi i jetës. Çasti i përleshjes së tmerrëshme. Plaga vdekjeprurëse ka synuar trurin e tij. Trurin inkandeshent. Aksioni i tij titanik për lirinë qe më tepër i trurit, se sa i luftës. Luftë mund të sjellë dhe pushtimin. Por jo të trurit. Truri është liria. Është gjithçka.
Pas këtij zbulimi (epifanie) e kuptova pse kisha ardhur këtu. E perceptova përjetësisht. Pesë shekuj s’foli askush për plagën. Heshtje e lemeritëshme. Boshllëk terri. Ngurtësim. Këputje e fijeve lidhëse. Fijet e Parkave. Harresa si keqkuptim. Si pushtim. Si humbje e akullt. E hirtë.
Pse unë e pashë i pari këtë plagë, e pyeta veten. Pse unë? Pse jo dikush tjetër? Pse vallë? Asnjëherë s’e kam ndjerë veten dishepull. Të askujt. Mitizimi i heronjve më tremb. Më lë indiferent. Lëviz, por pa patetikë. Por jo pa vetëdije. Loja e rastësive s’është gjeometrizimi i kaosit. Jemi çfarë dimë. Por edhe çfarë nuk dimë. Pa qenë mesianik Skënderbeu është I shënjuari. Plaga s’zhduket. Plaga. Shenja e pashlyeshme. Që të tjerët s’e kanë. Por Skënderbeu e ka. Në këtë mënyrë shqiptarët mund të mishërohen tek Ai. Nëse duan. Nëse provojnë. Nëse guxojnë. Ah. Tërë kronikat janë lëvizja, kriza, aventura e shumëfishtë e një identifikimi. Plot paradokse dhe deformime. Substanca e esencës. Kërkim faustian.
Kalova tri orë përpara portretit. Emri i artistit s’gjendet, ndonëse historianët e artit hamendësojnë shumë emra. Emra të ndryshëm. Por apokrifja nuk zmbrapset. Është e kotë ta ngacmosh. Sepse vetë portreti është e vërteta autonome. Gjithçka. Ajo që mungon s’është asgjë përpara asaj që është. Dhe do të jetë.
Ç’ditë e jashtëzakonshme!
Pas largimit nga Galleria Uffizi u enda kuturu. Muzgu praronte Firencen. Turma e turistëve rrotullohej. I rrëmbyer nga ky vorbull u ndala tek Fontana dei Parcellino. Këtu është skulptura prej bronzi e një derri të egër mbi një shkëmb të gdhendur mes shatrivanëve. Turistët hidhnin në ujë monedha sepse është riti i lashtë për të patur fat. Doja të hidhja edhe unë një monedhë. U mëdysha. Ç’fat kërkoj unë, mendova i lodhur, s’ia vlen. Derri prej bronzi qe plot lëvizje instiktive. I papërballueshëm. M’u kujtuan monedhat e mbretit ilir Monunit i cili kishte si simbol numizmatik të pushtetit të tij nofullën e një derri të egër. Pashë diçka të hedhur në rrugë. Një libër. Mbase i kishte rënë ndonjë turisti. Ase e kishte lexuar. Pas leximit për arsye të pakuptueshme e kishte hedhur. Pse? Për të lexuar një tjetër? S’i kishte pëlqyer libri? I qe dukur i pavlefshëm? Apo e kishte mësuar përmendësh? E kishte përvetësuar tërë librin? Pse të kishte prej letre këtë libër, kur libri qe trupëzuar tek lexuesi? Ndaj s’i duhej më. Kishte bërë ritin e hedhjes për të grishur të panjohurit? Mos e kishte bërë posaçërisht për mua, si një nga të panjohurit e shumtë të botës?
E ngrita librin. Qe një përmbledhje e letrave të humoristit italian Poggo Bracolini të shekullit XV. Si ka mundësi? Pse pikërisht Poggo Bracolini? E shfletova librin si në ethe. 110 libra në italishten humanistike. Ilustruar me gravura të Albert Dyrerit. Pse e gjeta pikërisht unë? A është kjo një farë mallkimi? Diçka e padukshme më ndjek, më përgjon. Më nxjerr në rrugë simbole të paparashikuara. Ma sjell këtë libër ashtu si lojtarit të sprovuar i vjen letra e duhur, e çmuar e lojës së kumarit.
U ktheva në hotelin Atlanta. Isha i uritur. Hëngra me shpejtësi. E piva dhe një shishe vere ngadalë. Shkova në dhomë. Ndeza abazhurin. U shtriva për të lexuar librin e gjetur.
Letra XXXVIII. 3 tetor 1446. Dërguar Leonardo D’Arecos, historian, mik i Poggo-s. Letra përshkruante dënimin e Jeronimit të Pragës nga Koncili i Konstancës që dënoi dhe Jan Husit. Jeronimi i Pragës qe adhurues dhe ndjekës i Husit. E përjetoi me tmerr djegien makabre të mësuesit. Por kjo e bëri akoma më kryengritës. Shpagimi i vdekjes inkuizicioniste i Jan Husit nuk u bë dot paralajmërim për Jeronimin. Zjarri ndjell zjarrin. Një shpagim kur shumëfishohet humbet kuptimin e vet. Shpagimi që vazhdon është shpagimi i vdekjes së vetvetes. Shpirti nuk digjet. Por shpirti mund të djegë. Zjarri shpirtëror triumfon mbi zjarrin fizik. Të dënuarit me zjarr djegin dënuesit.
Poggo Bracollini në fillim qe kundër ideve reformatore të Jan Husit. Madje përndjekës i tij. Por gjatë debateve u kthjellua. Ai u bind për vërtetësinë e Kauzës së Husit. Ai u mahnit nga qëndresa. Atë e alarmoi sakrifica. Ju duk sublime. Përtëritëse. Në fillim kundër herezisë, pastaj kundër inkuizitorëve. Si Shën Pali që i persekutoi të krishterët, për t’u bërë kampioni i krishterimit. Lexoj:
“Kur u ktheva në Konstanc, filloi procesi i Jeronim Pragës, të cilin e quajnë heretik, bile gjithë populli. Them se s’kam parë kurrë deri më sot asnjeri që në një proces gjyqësor, sidomos atje ku fjala ishte për jetën, t’i afrohej aq fort elokuencës së të vjetërve, sa Jeronimi. Ishte një gjë e mrekullueshme ta shikoje se, me ç’fjalë, me ç’argumenta, me çfarë shprehje, me çfarë çehreje, me sa bindje e besim në vetvete ai u përgjigjej kundërshtarëve, dhe pastaj mbronte çështjen e vet….
…. Kur u pru në koncil dhe mori urdhër të përgjigjej për akuzat; ai deklaroi se më parë duhej të mbronte çështjen e vet, e pastaj t’u përgjigjej mallkimeve të kundërshtarëve. Tha se më parë duhej të dëgjohej mbrojtja e tij, e pastaj të shqyrtoheshin shpifjet e kundërshtarëve. Por atëherë kur ja refuzuan këtë, ai tha këto fjalë:
“Ç’padrejtësi është kjo, sipas së cilës ju gjatë 340 ditëve që unë kalova në burg, në ndyrësira, në pranga, në privacione, vazhdimisht keni dëgjuar kundërshtarët dhe ndjekësit e mi, kurse mua nuk doni të më dëgjoni as edhe një orë? Veshit tuaj i pëlqen të dëgjojë ata, të cilët për një kohë kaq të gjatë ua kanë mbushur mendjen juve se unë jam heretik, kurse mua nuk më jepni mundësi të mbroj vetveten. Por duke vepruar me këtë mënyrë ju më dënoni mua, si njeri të lig para se të merrni vesh se cili jam unë në të vërtetë, porse ju duhet të dini se edhe ju jeni njerëz, e jo perëndi, dhe se ju duke e marrë me mënd mund të gaboni. Thonë se këtu janë mbledhur yjet e botës, njerëzit më të mençur në të gjithë rruzullin e dheut. Prandaj aq më tepër ju duhet të kujdeseni që të mos bëni punë të nxituara, të mos veproni në mënyrë të paarsyeshme dhe kundër së vërtetës. Unë, për jetën e të cilit është fjala këtu, jam një njeri që s’vlen kurrgjë. Por mua më duket se do të jetë shumë keq, në qoftë se urtësia e kaq burrave do ta vendosë padrejtësisht çështjen time, dhe kjo do t’i sjellë dëm jo aq çështjes, sa shembullit.
Kur ai i tha të gjitha këto, zhurma dhe pëshpëritjet shpesh i ndërprenë fjalët e tij. U vendos që më parë ai të përgjigjej për akuzat që i bëheshin për lajthitjet, e pastaj të thoshte ç’të donte. Filluan t’i lexonin akt-akuzën sipas pikave, të cilat vërtetoheshin nga dëshmitarë. S’mund ta besoni sa të arsyeshme ishin përgjigjet e tij dhe sesa i fortë ishte ai në paraqitjen e argumenteve të veta. Ai nuk tha absolutisht asgjë që të mos ishte e denjë për një njeri të mirë… Kur një nga murgjit, një predikator, e sulmoi fort, ai i tha: “Hesht, hipokrit!” Kur një tjetër u betua kundër tij për nder, ai iu përgjigj: “Ky është mjeti më i sigurtë për të gënjyer!” Njërin nga kundërshtarët e tij kryesorë ai e quajti gomar apo qen. Atë ditë nuk qe e mundur të vendosej asgjë dhe gjyqi u shty. Atëherë kur, megjithë kundërshtimin e shumë vetave, iu dha fjala, ai e filloi duke iu drejtuar zotit, të cilit iu lut që t’i jepte arsyen dhe aftësinë e fjalës, pastaj tha: “E di se shumë burra të virtytshëm, të marrë nëpër këmbë nga dëshmitarë të rremë, kanë qenë dënuar nga gjyqi më i padrejtë”. Këtu Jeronimi solli si shembull njerëzit e dënuar në bazë të shpifjeve të dëshmitarëve të rremë, si p.sh., Sokrati, Platoni, Anaksagora, Zenoni, Rutili dhe Boeci, – Këta nga paganët. Duke kaluar tek kisha, Jeronimi përmendi fatin e Moisiut, Josifit, Isais, Daniilit dhe pothuajse të të gjithë profetëve, të Joan – Pagëzuesit, të vetë Krishtit dhe të të gjithë apostujve. “Nuk është e drejtë, – tha Jeronimi, kur një prift pa faj gjykohet e dënohet nga një prift. Por është edhe më e paligjshme, nëqoftëse koncili i klerikëve dënon një person klerik”. Dhe ai provoi se shembuj të tillë ka pasur. Dhe meqenëse e gjithë akuza mbështetej në dëshmitarë, ai me argumente të shumta provoi se këtyre dëshmitarëve nuk duhej t’u zihej besë, meqenëse ngriheshin kundër tij jo nga dashuria për të vërtetën, por nga urrejtja, nga zemërligësia dhe nga zilia. Mendjet e të gjithëve u prekën dhe të gjithëve filloi t’u vinte keq. Ai përmendi se erdhi vullnetarisht në Konstanc, parashtroi jetën e vet dhe veprat e veta. Ai tha se që prej kohërave më të lashta ka qenë zakon që për çështjet e ndryshme të fesë njerëzit të kenë mendime të ndryshme, gjë që ndihmon në gjetjen e së vërtetës dhe nuk mund t’i sjellë ndonjë dëm fesë. Pasi i hodhi poshtë të ashtuquajturat lajthitje të tij, të shpikura nga të tjerët, Jeronimi filloi të lëvdonte Jan Husin, të dënuar me djegie, duke e quajtur atë njeri të mirë, të drejtë, të shenjtë dhe që nuk e meritonte vdekjen. Ai ishte i gatshëm për të shkuar i patundur në vendin e ekzekutimit. Dukej se, duke ngulur këmbë në mendimin e vet, ai ndillte vdekjen. Duke lëvduar Husin, Jeronimi tha se Husi nuk mendonte asgjë të keqe kundër kishës, por vepronte kundër shpërdorimeve të klerit, kundër krenisë, kundër lakmisë për para dhe makutërisë së shërbyesve të kishës, meqenëse pasuritë kishtare, të cilat duhet të shërbejnë në radhë të parë për të vobektit, e pastaj për mikpritje, përdoreshin për gostira, për blerje kuajsh, qensh, dhe për veshje luksoze. Ja kundër ç’gjëje qe ngritur ky njeri i mirë! Shpesh fjalët e tij ndërpriteshin nga zhurma dhe nga vërejtjet sarkastike. Ai nuk la asnjë prej tyre pa iu përgjigjur dhe, duke i kundërshtuar ato, i detyronte kundërshtarët të skuqeshin dhe të heshtnin. I patrembur dhe me moral të papërkulur, ai asnjëherë nuk u tremb nga britmat. Qëndronte i patundur, plot guxim, jo duke e përbuzur, por duke e dëshiruar vdekjen, kështu që mund ta quaje një Katon të dytë. Iu lanë dy ditë për t’u menduar dhe për t’u penduar. Shumë burra të mençëm vajtën që t’i mbushnin mendjen që të hiqte dorë nga mendimet e veta. Por meqenëse vazhdoi të ngulte këmbë me kryeneçësi, u dënua nga koncili për herezi dhe u dogj. Me çehre të çelur dhe buzagaz vajti tek vendi i ekzekutimit. Atë nuk e trembte as zjarri, as lloji i vdekjes. Kur arriti në vendin e ekzekutimit, i hoqi vetë rrobat dhe duke rënë në gjunjë, u përkul përpara hurit, pas të cilit u lidh. Në fillim me litar të lagur, pastaj me një zinxhir u lidh dhe lakuriq u fiksua pas hurit. Pastaj deri në gjoks u rrethua me një turrë drush dhe ndërmjet tyre u shti kashtë. Kur u duk flaka, ai filloi të këndonte një himn, i cili mezi u ndërpre nga tymi dhe zjarri. Por prova më e madhe e qëndrimit të tij të papërkulur qe ajo kur xhelati desh ta ndizte zjarrin prapa tij, që ai të mos e shihte, dhe Jeronimi i tha : « Hajde këtu ndize zjarrin përpara syve të mi, sepse po ta kisha frikë, unë nuk do të gjendesha këtu ! » Kështu vdiq një burrë nga të gjithë pikëpamjet… i madh. Unë asistova në vdekjen e tij dhe i pashë veprimet e tij… Ja një heroizëm që u afrohet deridiku heroizmave të të vjetërve. »
E mbylla abazhurin dhe më zuri një gjumë i rëndë. Tamam gjumë vdekjeje. Pa ëndërra. Kohë sterile. Pa histori. Pa kohësi. Jojetë. Zero absolute. Ah.
***
Dita e tretë. U zgjova i gjallëruar. Krejt i qetë. Dita më kryesore. Duke pirë kafe në hollin e hotelit shënova në bllok shumë ide, sinopse, shënime të shpejta. Gati në formë nebuloze. Personazhe që s’e kanë njohur njeri tjetrin, por habitërisht si kipce ku ngjashmëria e jashtme nuk përcakton brendësinë e mendimit. Borgesi ka thënë se edhe një njeri mund të jetë i tërë njerëzimi. A mund të shtohet diçka më tej? Është ndoshta i njëjti njeri që shfaqet me emra të tjerë: Davidi, Jan Husi, Skënderbeu. Ndryshojnë veshjet, portretet. Ndryshojnë shekujt. Ndryshojnë hapësirat. Ndryshojnë fjalët, por jo kuptimshmëria. Ndërlikueshmëria e tipologjisë. Nuk ka tipologji të thjeshtë. Nuk ka të thjeshtë të thjeshtë. Dialektika. Më shumë se logjika. Metafora më e thellë se sa ekuacioni matematik. Gjithçka vjen nga brendësia, jo nga sipërfaqja.
Në Firence kisha ardhur që nga Roma me tren. Në Romë studioja për arkeologji në “L’Ecole Françaises”, në bibliotekën gjigande në Piazza Navona. Drejtori i “L’Ecole Françaises” dijetari famëmadh Charles Pietri gjatë një diskutimi në zyrën e tij plot libra më pyeti se a e kisha parë Firencen. Asnjëherë, ju përgjigja. Mëkat, tha. S’mund të largohesh nga Roma, pa e parë Firencen. Duhet ta shohësh patjetër. E dua Romën. Dhe unë e dua akoma më shumë. Firence është tjetër gjë. E njëjta substancë. Padyshim. Por duhet ta shohësh Firencen. S’mund të rrish pa e parë Firencen. E kuptoj. Do ta kuptosh më mirë kur ta shohësh.
Tri ditë në Firence janë si tre shekuj. Po të rrish më shumë është e tërë jeta.
Dola nga hoteli “Atlanta”.
Mëngjesi qe i ngrohtë. Plot shkëlqim përrallor. U futa në ciklin zhurmues të lëvizjes. M’u kujtua një sonet: Mikelanxhelos: “Non mi sisveglite, parlate baso…” (“Mos më zgjoni, flisni ngadalë…”). Mund të jesh në gjumë dhe të ecje. Ndoshta ecja në gjumë.
Përsëri tek hyrja e Galleria Uffizi. Në këtë hyrje është skulptura e Leonardo Da Vinçit, në këmbë, me një libër në dorën e djathtë. Çuditërisht ngjan si të ishte Kristofor Kolombi mbi bordin e anijes botëzbuluese. Ave Leonardo! Ave Galleria Uffizi.
Mendimi i parë që më shkrepi: të shkoja drejt tek salla ku ishte portreti sfinksor i Skënderbeut. I vetmi bashkatdhetar i imi këtu. I vetmi. “O beato solitudo!” I kujt ishte ky varg? I Dantes? Apo i Franceskut të Asisit? Mbase e shpika unë? Varg i askujt? Me këmbët sikur i lëvizja në boshllëk ndala përpara portretit grishës. Sikur veprat e pikturës të mund të flisnin. Skënderbeu do të më fliste. Mund t’i imagjinosh dialogët me të? Por portreti flet me heshtjen. Dihet pse. Dhe mendimet flasin në heshtje.
Nxora aparatin fotografik (e mbaj përherë me vete). E fotografova shumë herë portretin. Blanën e plagës, që tani kishte fituar një dukshmëri të frikshme. Sikur pjesa e lëkurës së fytyrës qe shndërruar në një pergamenë antike, më e vjetër se vetë Skënderbeu. Ndjeva një kruarje të lehtë tek balli në tëmthin e djathtë. Ç’ishte kështu? Mos plaga e heroit po transplantohej tek unë? S’isha i denjë për të. Mishëromë o Zot! Kisha ardhur tek ky cak, fillimi dhe mbarimi i qenies time. Tërë rrugët e tjera s’më hynin në sy. Tokë e Premtuar. E palëvizshme më. Ç’duhej të bëja tjetër? Pitagora ka thënë se çdo pikë e rrethit është njëkohësisht edhe qendra e rrethit.
Pata iluzionin sikur sytë e portretit që shihnin drejt, u kthyen pjerrtas për të parë mua, pasardhësin e panjohur dhe të pashquar, të ndjeshëm për të kotë, larg heroizmit dhe bujës. S’do të përballoja dot shikimin e tij të rrufejtë. Tek unë do të ndizej zjarri. Do të digjej tërë Galleria Uffizi. Autodafeja. Duhet të kthehem, mendova. Të largohem. Të iki. Pa e ëndërruara kthimi. S’ia vlen të kthehem më.
Përsëri këmbët më lëvizën në boshllëk. U gjenda tek salla e ikonografisë. Përballë ikonës së Davidit. Engjëlli dukej më i përkulur me amforën prej qelqi. Për të mbledhur lotët e Davidit. Por lotët nuk dukeshin. Amfora qe bosh. Thuhet se gjatë natës amfora mbushej me lot po aq të tejdukshëm sa qelqi. Në mëngjes lotët avulloheshin mes transparencës.
E fotografova si në makth ikonën, që më përthithte vrulltas.
Ndjeva praninë e dikujt. Nervat m’u tendosën. Gati të më këputeshin. Nervat. Fijet e Parkave!
– You again?
– Yes!
O Zot! Mos më tundo! Ishte studiuesja e artit, amerikania e bukur. Tani dukej shumë më e bukur. Njëmijëherë më e bukur.
Ajo dukej e qetë. E përmbante veten. Me siguri nga emocionet unë dukesha përpara saj qesharak. Në katin e nëndheshëm të Galleria Uffizi është një librari ku shiten libra, albume, postera. Pranë një kafene. Si të hipnotizuar u ulëm në kafene. Qe veshur me një kostum të zi. S’e kish beretën. Me qafën e hajthme e kish një gjerdan me perla që vezullonin. Biseda qe kaotike. Më pyeti se si ja kisha kaluar në Firence. Mrekulli. Unë kam vuajtur nga pagjumësia. Dukeni shumë e freskët. Ashtu? Faleminderit. Dukeni kaq e bukur. Si? Komplimenti juaj është delikat. S’mendoj se jam shumë e bukur. Patjetër që jeni. Besomë, jeni! Po shkruaj, shtoi ajo e menduar, një libër për artin e Rilindjes së Herëshme Italiane. Për ikona anonime e Davidit e shekullit XIII është për mua me fuqi magnetike. Të kuptoj. Është e vështirë të më kuptosh. Lotët e Davidit janë pendesa e tij ciklike në amshim. Lotët e Davidit spikasin, mbeten më shumë se heroizmi i tij. E kapërcejnë legjendën e tij. Janë lot të shpirtit, jo aq të së kaluarës, por të së ardhmes. Për më tepër këto lot nuk duken. Parandjehen. Perceptimi e ka një paraperceptim. Paraperceptim? Po paraperceptim. Si çasti përpara çdo gjeneze. Brenda gjenezës paraperceptimi zhduket. Por perceptimi kështu bëhet i mangët. Hera e parë që e dëgjoj këtë. Ja tani e dëgjove ! Apo jo ? Po ! E dëgjova. Ti je një i huaj për mua. Por dhe unë jam e huaj për ju. Na bashkoi ikona e pazakontë. Po pimë tani kafe sëbashku. Po bisedojmë. Ah.
Si në një alarm të qenies time doja ta pyesja për emrin. Por i pafuqishëm s’e pyeta. Kur do të ikësh, më pyeti si pa e patur mendjen. Nesër. Unë do të qëndroj edhe një javë në Firence. Edhe një javë ? Mbase edhe dhjetë ditë. Pastaj do të shkoj në Dumbarton Oaks në Washington D.C. të takoj bizantologun e madh Aleksandër Gazhdan ta pyes për gjërat e paqarta që kam gjatë shkrimit të librit tim. E ke dëgjuar emrin e Aleksandër Gazhdanit ? Jo, s’e kam dëgjuar. Mbase ndonjë ditë do ta njohësh. S’e di. Me siguri do ta njohësh. S’dija ç’t’i thoja. Ajo fliste me ton profetik. S’isha mësuar kurrë me këtë ton të patjetërsueshëm. Ah.
I thashë se takimi im i dytë me të qe dyfish më i papritur se i pari. Ajo qeshi. E di. Edhe për mua. A di të ketë vallë një takim të tretë. Sytë e saj e rritën shkëlqimin. Perlat u drodhën. S’do të ketë një takim të tretë. Si? S’do të ketë një takim të tretë. Dy takime mund të jenë të dukshme. Takimi i tretë ekziston vërtet si mundësi. Pra si i padukshëm. Më kupton? Po mundohem të të kuptoj. Bisedë sibeline.
Pikërisht kur nuk e prisja ajo më tregoi intimitetin e saj. Më tha se para shumë vite qe e martuar me një inxhinier të kibernetikës nga Florida. Kishte rënë në dashuri me shikim të parë me të. Në fillim e kishte dashur marrëzisht. Pastaj dashuria u ftoh. Ai e donte ende. Ajo nuk ndjente si më parë. Një ditë ndodhi tragjedia. Ai u vra në një katastrofë ajrore gjatë një udhëtimi për të marrë pjesë në një konferencë ndërkombëtare shkencore për kibernetikën në Kioto të Japonisë. Avioni ra në oqean. Trupi nuk ju gjet kurrë. Ai vdiq pa e marrë vesh se unë nuk e doja më. Vdiq duke menduar se unë e doja. Ndjeva dhimbje, por dhe u lehtësova. Sepse në të vërtetë s’e doja më. Në fillim s’e kuptova se ç’kishte ndodhur. Ditë më pas u njoha me një poet në New York. Ai u çmend pas meje. E dashurova dhe unë. U dhashë e tëra pas tij. U martuam. Prisja të më shuhej dashuria. Përkundrazi. Më ndizej më shumë. Një mbrëmje e rilexova Biblën. Fragmentin drithërues kur Davidi e pa tek lahej lakuriq Betsabean, gruan e Urit të shkretë. Bëra një lidhje që më shqetësoi pa masë. Burri im i parë pati fatin e Urit. Sikur kishte funksionuar një plan hyjnor, por dhe tepër i rëndë. Paradoksal. Fatal. Të mos e duash më atë që e ke dashur do të thotë t’i projektosh vdekjen. Dhe nëse nuk ja dëshiron vetë, lëvizin elementë të tjerë që e realizojnë vdekjen. Ndjehesha si kipci femër i Davidit biblik. Më vrau ndërgjegjja. S’gjeta më qetësi. Këto perla që mbaj janë lotët e mi. Si lotët e përfytyruar, ose të detyruar të Davidit të ikonës. Ja sekreti im. Të frikëson ky sekret? S’e di. Mua po. Më frikëson pambarimisht. Ajo heshti gjatë. Unë rrija i nemitur. S’kisha fuqi të flisja. Shihja perlat në qafën e saj. Perlat sikur po shkriheshin. Gati të derdheshin si lot të vërtetë.
Shpesh, foli përsëri ajo, me një zë tmerrësisht të lodhur, e kam një ndjesi. Kur vij dhe e shoh ikonën më vjen të zhvishem lakuriq në sytë e tërë vizitorëve pa e çarë fare kokën. Ndoshta nga tavani do të varen ujërat e dikurshme të para tremijëvjetëve. Që Davidi të më shohë mua! Mua!
Kjo qe e pabesueshme! Po për habi çdo gjë kishte një lidhje, një strukturë mendore, me qartësi verbuese. S’qe çmenduri! Qe një kumt.
Mundet që unë isha i vetmi njeri në planet që më qe rrëfyer në rrethana të padeshifrueshme. Pse vallë? Përsëri m’u ringjall dëshira e tërbuar ta pyesja për emrin. Për dreq s’munda dot. S’do të mundesha në jetë të jetëve. Tani ti e di sekretin tim, shtoi më tej ajo. Dikush duhet ta dijë këtë sekret. Dikush tjetër. Përveç Zotit që e di me siguri. E vuaj krizën time. Po të mos e kuptoja nuk do ta vuaja. Kuptimi i jetës për mua është në atë që shkoi. Jo në atë që vjen. Kam arritur në përfundimin se megjithëse e dua burrin e dytë, poetin e pafajshëm, do të divorcohem me të. Madje pa ja treguar sekretin që ta thashë ty. Por unë s’jam Engjëlli i ikonës që mbledh lotët në amforë prej qelqi, gati klitha unë. Qetësohu. Mbase je. Jo. Si ka mundësi që sekretin ta rrëfeva vetëm ty? Di ta përmbaj veten. Më tepër se ç’duhet. S’ta di as emrin. Kam dashur të të pyes për emrin. Po pse duhet ta di emrin ?
U ngrit. U afrua drejt meje. Më puthi lehtë në ballë, në tëmthin e djathtë. Pa më thënë asnjë fjalë u largua. E pashë tek ikte. Siluetë prej fantazme.
***
U mbylla në dhomën në hotel. S’e ndeza abazhurin. S’lexova asgjë. Isha si në trans. Zot, bekoma gjumin tim! Zot, jepmë gjumin e përnatshëm! Zot mos më braktis! Ndryshe do të luaj nga mentë! Zot, qetësomë më në fund! Mos më le të shkretë! Mos më harro!
***
Gjumi më zuri si shpëtim. Si dalja i gjallë nga katastrofa e përbotshme. Mund të vdisja në realitet e të mbijetoja në gjumë. Fjeta një gjumë të vërtetë. Me ëndërra. Skenarët e ëndrrave luhateshin, kryqëzoheshin, përplaseshin, hibridizoheshin, zhdukeshin. E pashë Davidin në formën e Skënderbeut fëmijë që godet me gurin e hobesë në ballë (në tru) Galiatin kolos a me armaturë osmane. Pastaj vallen e Davidit lakuriq gjatë ritit të ceremonisë së bërjes mbret. Betsabenë e veshur me rrobat e rënda të murgeshave. Urin e ringjallur që i shter lotët e Davidit. Blanën e plagës së Skënderbeut. Blanën e puthjes së amerikanes misterioze në fytyrën time të harrueshme dhe të parëndësishme. Pastaj siluetën time dhe të saj prej zjarri që shndërroheshin në siluetat e Jan Husit dhe Jeronimit të Pragës. Pashë (ripashë) bllokun tim me shkrimet sipas kaligrafisë së Poggo Bracollinit. Pastaj kufomën e të aksidentuarit nga avioni i rënë në oqean që ngrihej nga thellësirat e lotëve. Këtë kufomë e kthente në mermer Mikelanxhelo për ta ekspozuar në Firence. Pastaj Skënderbeu i thinjur bisedon me Leonardo Da Vinçin për diçka që s’do të merrej vesh asnjëherë. Ndoshta i ka dëgjuar në heshtje vetë Zoti, i cili nuk i tregon sekretet testamentare. Ah.
***
Të nesërmen u ktheva me tren në Romë. Një harresë shpëtimtare m’u afrua. S’doja të kujtoja absolutisht asgjë ç’më kishte ngjarë në Firence.
***
Mbas dy muajsh u ktheva në Durrës në Shqipëri. Kujtesa m’u përtëri si shtrëngatë e pabesë. E furishme. Kujtova edhe diçka që s’e kam shënuar më sipër. Kur u zgjova mbas ëndrrave gjumore dyshemeja e dhomës qe plot ujë. Me sa duket para se të flija kisha hapur dushin e banjës duke dashur të lahesha. Pastaj kisha ndërruar mendje. U ktheva në shtratin katafalk. Por s’e kisha mbyllur dushin dhe ujërat kishin rrjedhur gjithë natën si për të shuar zjarret e panumërta në ëndërrat e lemerishme. Sapo u zgjova e mbylla dushin. Lotët e Davidit!
Vonë, shumë vonë vendosa t’i stampoja fotografitë. I pashë me kujdes të përqendruar. Statuja e Davidit të Mikelanxhelos kishte dalë flu, krijesë mjegulle. Blana e plagës në fytyrën e Skënderbeut nuk dukej fare. Në amforën prej qelqi të Engjëllit të ikonës spikaste qartë niveli i lotëve gati në derdhje. Ah.
SHPATA
Rri i vetmuar në studion e librave. Dora m’u drodh. E kapa si në trans librin me parabola të Frans Kafkës. Lexova (rilexova në fakt) parabolën « Shpata ». Dy miq shkojnë të takojnë një shokun e tyre në shtëpinë e tij. Befas ata klithën të tmerruar. Shoku i tyre kishte një shpatë kalorësi të madhe dhe të vjetër me një dorezë në formë kryqi të ngulur thellë në kurriz. Por ai s’e dinte. Nuk ndjente asnjë dhimbje e nga trupi s’i pikonte gjak. Të dy miqtë ia hoqën me kujdes, ngadalë shpatën nga kurrizi. Ishte një shpatë me vlerë të madhe, me siguri me të kishin luftuar kryqtarët mesjetarë. Kaq. Parabolë e papërfunduar. Sikur ta kishte shkruar piktori i fandaksur Salvator Dalia. Kurnacëri tipike e Kafkës. Grackë e tij. Vizionare dhe semantike. Strukturë e një kaosi në subjekt. Ose një tërësi e padukshme në një fragment të dukshëm.
Shpata. Ç’ishte kjo shpatë? A ishte vërtet shpatë reale? Apo halucinacion?
Mundet që të tre janë dëshmitarë të një shpate, që s’dinë ta shpjegojnë ekzistencën e saj. Të tre ata janë. Por edhe shpata është. Ka gjasa që të tre të kishin vizione halucinative. Të tre janë realë, por shpata s’qe reale. Shëmbëlltyrë është prej ëndrre. Dy miqtë e ëndërrojnë veç e veç (por duke qenë në një ëndërr janë me siguri bashkë) të tretin, që s’di asgjë. Në ëndërr ky i tretë e ka shpatën po prej ëndrre në kurriz. Hulumtimi i saj bëhet vetëm në pushtetin e papërkufizuar të ëndrrës, jo jashtë saj. Ëndërra i mpikset me tërë imagjinatat e miteve. Shpata e mbretit Artur e ngulur në gur. Askush s’e heq dot nga guri veç Arturit. Pra, i treti me shpatën në kurriz është vetë guri mitik i magjepsur në kohëra. Tabuja e nxjerrjes (ose e mosnxjerrjes së shpatës fat-thënëse, të pamposhtur) prishet, dlirësohet nga dy veta, që mund të jenë Arturi origjinal dhe Kipci i tij i klonuar. Më skajshëm mund të mendohet se që të tre, ata që e nxorën shpatën, por dhe vetë mbartësi i shpatës janë Arturi trinitar sipas formulës ngazëlluese teologjike. Kështu parabola nuk i thjeshtëzon kuptimet. I shumëfishon pambarimisht. Shpata. Në një kuptim psikologjik është kujtesa e mijëvjeçarëve. Tehu i mprehtë i kujtesës i çan mëdysh kohërat, ngjarjet, personalitetet. Autopsi leximi dhe dijeje të fshehur.
Sipas botëkuptimit enigmatik të samurajëve japonezë, secili e ka brenda trupit shpatën e harikirit. Të nderit kalorsiak. Vetiak.
2000