Enver Kushi
(Pjesë nga Ditari)
Me rastin e 3 qershorit, datëlindjes së tij
E shtunë, 20 prill 2019
Rreth orës 1130 shkoj në studion e Kujtim Gjonajt. Ai jeton mes dy botëve: atë të filmit dhe librit. Dy botë magjike. E para një nga shpikjet më të mëdha të njerëzimit, që nga vëllezërit Lymier, ku kujtesa e njerëzimit vjen nëpërmjet imazheve, ndërsa e dyta shumë më e vjetër, kur sipas Biblës “në fillim ishte fjala”, erdhi si domosdoshmëri, që kujtesën e vet njerëzimi ta shkruante… Më vjen ndërmend një nga thëniet e gjeniut të letrave, Borhesit se “libri është shtrirja e kujtesës dhe e imagjinatës” apo se “kur lexojmë një libër antik, është si të lexonim krejt kohën që ka kaluar, nga dita kur është shkruar deri tek ne. Për këtë, është mirë ta kemi kultin e librit. Libri mund të ketë plot gabime shtypi, mund të mos jemi dakord me mendimet e autorit, por ruan gjithmonë diçka të shenjtë, diçka hyjnore, jo me respekt supersticioz, por me dëshirën për të gjetur lumturi, për të gjetur dije…”.
E takoj Kujtimin, mikun tim të kahershëm të viteve kur punoja në Kinostudio. Dhe tani në studion e tij, jemi të vetmet qenie njerëzore të gjalla, ku “ndodhen të magjepsur shpirtrat më të zgjedhur të njerëzimit”. Sepse siç thotë prap Borhesi “duhet më parë të hapim librin, atëherë ata do të rizgjohen”.
Dalim nga studioja “magjike” e Kujtimit, për të shkuar të ftuar në lokalin, ku Vllasova Musta do të festojë datëlindjen. Rreth orës 1230 jemi atje, në një lokal pak si të mënjanuar, pranë Drejtorisë së Përgjithshme të Policisë. Për të shkuar te lokali, kalojmë në një si paradhomë të madhe dhe më pas në një më të vogël, për të hyrë pastaj në një hapësirë tjetër, shumë të madhe. Në hyrje të saj na pret Vllasova, një nga shoqet e mia të vjetra që nga vitet studentore. Është veshur me kostum popullor të Lunxhërisë, që i shkon shumë. E urojmë. Takojmë edhe Anin, vajzën e saj të mirë e të heshtur, ku bije në sy portreti i saj i qeshur, por disi melankolik. Timi, djali i Anit dhe nipi, që Vllasovës i ka ndryshuar jetën, është burrëruar dhe çuditërisht në gjatësi i ngjan gjyshit, Kujtim Spahivoglit…
Tavolina e shokëve dhe shoqeve ish studentë të Vllasovës, është në krye të sallës. Zëmë vend. Është Moikomi, Sefedin Çela, Timo Luto, Viktor Sharra, Natasha Cerga, Marjeta Jatru.
Ulem pranë Moikomit. E pyes për shëndetin… Nuk jam mirë, thotë. Kurohem. Është sëmundje shumë e rëndë dhe e pabesë… Pastaj hesht. Kiço Blushi këtë sëmundje kishte, shton pastaj. E takova paradite. Pimë bashkë kafenë, siç bënim përditë. Bëri humor, siç bënte ai. Pasdite befas pati temperaturë dhe… Kështu shkoi, shton Moikomi. I thashë se organizmi i njeriut bën çudira dhe se ti ke organizëm shumë të fortë. Ke qenë notar në vitet e rinisë së hershme…
Më pas biseda kalon në ato të ditës. Është i lumturuar që tashmë është gjysh, por më i lumturuar pse vajza e Panit, trashëgon emrin e Pandorës, nënës së Moikomit. Nusja e Panit (Epidamnit) është amerikane, thotë ai. Ishte ajo që nguli këmbë që vajza të kishte emrin e mamasë time, thotë jo pa ngazëllim duke pirë verë. Zhurma apo më saktë muzika që dëgjohet në sallë, është shumë e lartë… Moikomi del disa herë, në dhomën tjetër, për t’u qetësuar dhe kur kthehet vazhdoj bisedën me të… Tema e Çamërisë është e madhe Veri. Ti duhet të shkruash për të. Sapo kam mbaruar një novelë me këtë temë, “Zonjën nga Parga”. Ke qenë në Pargë? Disa herë, i them. Edhe kam fjetur. Është qytet magjik. Me shumë dritë… Ma sill novelën që ta lexoj. Patjetër që do ta jap për ta lexuar. Elena Gjika andej është? Po. E ka shkruar vetë që ka lindur në Pargë. Edhe Odise Andrucio. Idromenot janë nga Parga. Po të parët e Mitrush Kutelit? Edhe ata…
E ndërsa ne flasim për Pargën, Çamërinë time dhe novelën që kam shkruar, si për rastësi në sallën ku Vllasova feston datëlindjen, dëgjohen njëra pas tjetrës, këngë dhe valle Çame… Ti i porosite? Jo. Jo. Janë gjë tjetër këto këngë e valle. Gjë tjetër… Labëria ime ka polifoninë… Çamëria vallen e Osman Takës dhe Çelo Mezanin, një këngë e rrallë…
… Kur dalim dita është disi gri. Ndoshta do të bjerë shi, siç ndodh çdo pasdite në Tiranë. Ndahemi te ura e madhe e Rrugës së Elbasanit dhe Moikomi më thotë se pret që të lexojë novelën e sapopërfunduar së shkruari “Zonja nga Parga”
E enjte 18 korrik 2019. Ora 800
Mëngjes i bukur. Pas shirave të ditës së pardjeshme, ajri në Tiranë është më i pastër. Një ditë më parë, pasi lexova një shkrim të Moikomit për Pashko Gjeçin, botuar në gazetën “Dita”, e mora në telefon dhe e urova. Shkrim shumë i bukur, i thashë. Bën mirë që e kujton këtë personalitet, që në kohën tonë të tejngopur me politikë, duket i harruar. E kam patur mik, tha Moikomi. Njeri shumë i mirë dhe i heshtur… Kur do të vish të marrësh disa nga librat e mi, pyet pastaj. I thashë se do të vija të nesërmen nga ora tetë. Ose në tetë e gjysëm, tha ai. Më mirë në orën tetë, thashë. Takohemi në lokalin pranë shtëpisë time, tha Moikomi.
Ora është shtatë e dyzetë e pesë minuta. Më merr Moikomi në telefon. Po vi, i thashë. Jam në autobusin urban. Atëherë edhe unë po dal nga shtëpia, tha ai… Hymë në të njëjtën kohë në lokalin, që është pranë pallatit ku banon Moikomi. U ulëm në tavolinën e parë, që është jashtë. Po të duash ulemi brenda, i thashë. Se mos ftohesh…
E pyes për shëndetin. Mbahem, thotë. Imuniteti im është zero. Kam edhe një kollë të bezdisshme.
Vështroj portretin e tij. Mjekra jo shumë e gjatë. Sytë inteligjent dhe vështrimi ngulmues. Balli i lartë. Duket sikur përballë nuk kam Tovin, siç i thërrisnim dhe që e kam njohur që në moshën 18 vjeçare, kur nisëm studimet në degën gjuhë-letërsi të Universitetit të Tiranës. Ato vite ishim në një dhomë, për katër vite, bashkë me Shefki Karadakun, Tomorr Domin e ndjerë, Niko Kacalidhen, poeti që vinte nga minoriteti grek.
Përballë kam Moikom Zeqon, eruditin e pashembullt, poetin dhe prozatorin sa të veçantë, aq edhe befasues, mendimtarin e pazakontë, krijuesin e veçantë të letrave shqipe, librat e të cilit janë një bibliotekë e tërë…
Ai nxjerr një nga një librat, që pasi shkruan dedikasën, m’i vë para. Lexoj titujt e tyre, ballinat e të cilave kanë pikturat e tij, që janë sa moderne, aq edhe të çuditshme. “Emrat e Zotit” (tregime), “Eunukët qiellorë” (tregime haluçinante), “Përjetësi me qira” (poezi), shkruar të gjitha në qytetin e tij të lindjes, Durrës, në vitet 1987-1991. Në librin tjetër “Çfarë i thotë nata varkës së zbrazët”, përmblidhen poezi të Wayne Miler, një prej poetëve më të mëdhenj bashkëkohor amerikan, shqipëruar nga Moikomi, shkrimi “Si e botova në Amerikë poezinë e Moikom Zeqos” i të njëjtit autor, por edhe shkrime të tjera mjaft vlerësuese për poetin tonë.
Moikomi rrufis ngadalë kafenë, ndërsa biseda vazhdon për letërsinë shqipe, atë botërore e veçmas të fqinjëve tanë.
Ne jemi popull i vogël, thotë ai. Me dramat tona në rrjedhat e historisë. Përmend disa emra të personaliteteve të letrave shqipe, si De Radën, Mjedën, Migjenin, Nolin, Konicën dhe pastaj Kadarenë, Agollin, Rreshpjen… Edhe grekët nuk janë ndonjë popull i madh, por kanë emra të mëdhenj që nga Homeri e deri ato të kohëve moderne, pa përmendur këtu filozofët e shquar. Ata të trondisin me letërsinë e tyre. Elitis, Seferis, Kavafis, për të cilin kam shkruar disa herë. Ricos, Kazanzaqis, shtova unë. Po. Po. Ricosi është antifashist dhe poet botëror, ndërsa Kazanzaqis një nga prozatorët më të mëdhenj ballkanik e botëror… Grekët kanë kaluar trauma të mëdha në historinë e tyre. Ata janë popull tragjik. Gjatë Luftës Civile janë vrarë mijëra e mijëra. Junta ushtarake persekutoi shkrimtarë, artistë dhe intelektualë të njohur, si Melina Mërkuri, të cilën e kam takuar në Athinë… Kazanzaqis krijoi Zorbën. Ai i thotë Shekspirit: “Ti ke Hamletin”. Apo Servantesit: “Ti ke Don Kishotin”. Unë kam Zorbën. A e di ti Veri që në të gjitha libraritë e botës gjen Markesin, Saramagon, Kavafis, Kazanzaqis, Danillo Kish, Andriç etj. etj. Pak ose aspak emrat e shkrimtarëve shqiptarë. Pastaj i kthehet Migjenit dhe reciton poezinë “Parathënie e parathënieve”. Po Konica, pyes unë. Është gjeni. Thotë se Kadareja është i vetmi shkrimtar shqiptar që është përkthyer në disa gjuhë dhe nga më të njohurit në botë… Të tjerët më pak… Befas përmend Oruellin… Të kujtohet kur ta dhashë romanin e tij botuar në Kosovë? Po. Po, them unë. E lexova brenda një nate dhe u trondita. Ishte viti 1985, mos gaboj, shtoj unë. Dhe ishte e rrezikshme të të gjenin këto libra, thotë Moikomi…
Biseda kalon te shkrimtarët mesatar. Nga ata, pra nga letërsia mesatare, lindin shkrimtarët e mëdhenj, thotë ai. Mitrush Kuteli në prozën shqipe krijoi shkollën e tij. Ata që erdhën pas tij e imituan apo ecën në ato gjurmë.
I kujtoj pesë muajt e zborit ushtarak që bëmë në Shkodër, nga gushti deri në fund të dhjetorit të vitit 1971. Mbaj mend që në ato muaj shkoje dhe takoje Frederik Rreshpjen, them unë. Poet i madh Fredi, thotë Moikomi. I mbaj mend mirë ca blloqe të vegjël, shumë të vegjël, ku ti shkruaje poezi apo vargje të shkëputura shumë të çuditshme. I kam ato blloqe, thotë ai. Mendoj se në ato blloqe janë fillesat e një poezie tjetër, me një figuracion marramendës dhe metafora nga më befasueset, them unë. Atëherë, pra në kapanonet ushtarake në periferi të Shkodrës, dukej qartë prirja jote për një poezi drejt universales ose imazheve surreale, shtoj.
Ke të drejtë, Veri, thotë Moikomi mendueshëm. Mbaj mend që kur i mbaroje m’i jepje për t’i lexuar. Edhe tani e kam në sy kaligrafinë tënde, që ishte me alfabetin e shqipes, por mua më dukej si i shkrimeve të fillesës… Diçka, pse jo, Buzukjane ose të shkruara në shpellat mistike të maleve të Shqipërisë, shtoj unë.
Biseda me të mund të vazhdojë me orë të tëra, me të njëjtin ritëm dhe herë-herë pauza, për të rifilluar prap temat e tij të preferuara: poezinë, metaforat, prozën, eseistikën, filozofinë. Më pyet nëse e kam lexuar një nga librat e poetit të madh grek Jorgos Seferis me esse. I them që jo vetëm e kam lexuar, por edhe nënvizuar shumë nga thëniet e tij të mençura. Ne në Shqipëri nuk kemi akoma një libër ose esse të këtij niveli, thotë ai… Pastaj hesht dhe më duket sikur vështrimi i tij është përtej të sotmes, në kohëra të ardhme, me qiej të tjerë dhe një botë tjetër akoma më të sofistikuar (a nuk është e tillë krijimtaria e tij e veçmas poezia?) ose atëherë kur “lis jeta kish ndërruar” i De Radës së madh, do të jetë me hije të tjera, ndoshta më të zbehta se hijet e kohës ku jetojmë.
Heshtja e Moikomit nuk vazhdon gjatë. Ai nisi të flasë për njerëzit që largohen nga kjo botë dhe vetminë e varreve ose vetminë e vetmisë së varreve. Unë dhe vëllezërit e mi shkojmë një herë në vit te varri i mamasë në Durrës, thotë… Ndjej në zërin e tij paksa ndryshe si më parë, hijet e kohërave që do të vinë, atëherë kur ne do të kemi shkuar, si shumë të tjerë, në botën e përjetshme të qetësisë, larg maktheve të kohës.
Po tek ne kush do të vijë, pra kush do të vijë në varret tanë, kur nuk do të jemi në këtë jetë, pyet befas ai. Është një pyetje që më tronditi. Unë hesht. Filxhanet e kafesë janë bosh. Bosh më duket lokali. Edhe rruga ku kalojnë pa pushim makina, më duket bosh. Edhe brigjet e Lanës më duken pa drurët e harlisur të rrapeve. Në vetminë time e kam menduar këtë që thotë Moikomi. I them se edhe unë me vëllezërit e motrat e mia, kështu bëjmë. Çdo vit vemi te varret e prindërve tanë në Rrogozhinë, që janë në një kodër të bukur, nga ku duket lumi Shkumbin dhe në horizont, larg, shumë larg, deti Adriatik.
Unë, vazhdon ai, me vajzat dhe djalin, në telefon flas më shumë anglisht sesa shqip. Ata nuk do të kthehen më në Shqipëri, shton pastaj Moikomi. Më kupton Veri? Nuk do të kthehen më… Nuk do të kthehen…
Vështrimi dhe e folura e tij janë ndryshe. Më duket sikur dëgjoj ca këmbana të vogla, jehona e të cilave vjen në fillim e ngadaltë, nga larg, shumë larg, për të gjëmuar më pas, si thirrje alarmi për një botë dhe njeriun e saj, që gjithmonë e më shumë po shkojnë drejt vetmisë së madhe…
Apo do t’i mbulojnë barërat e pashkulura varret tanë? Hë, si thua Veri, pyet ai… Ç’t’i them? Unë hesht dhe në heshtje “malit që s’bzanë dua t’i bije…” Jo malit të Migjenit, por malit kohë, them me vete, ndërsa ndahem nga miku im, duke i uruar shëndet dhe energji të tjera krijuese njeriut, që nuk i kanë munguar dhe as do t’i mungojnë këto energji.
Intermexo (ose edhe vegime)
Kapërcej portën e madhe të Selisë së Shenjtë të Kryegjyshatës Botërore Bektashiane. Shoh orën. Ka kaluar nëntë. Ç’ditë është, pyes veten. Ç’ditë është? Këtu dita është tjetër ditë, them me vete, gati me zë një nga vargjet e Naim Frashërit, busti i të cilit është ngritur para godinës qendrore të Kryegjyshatës Botërore. Edhe drita këtu është tjetër dritë, shtoj.
Eci gati si i përhumbur, duke mbajtur në duar librat që më dhuroi Moikomi. Biseda me të më ka mbetur në mendje. Më kanë mbetur në mendje fjalët e mençura. Gjestikulacioni. Vështrimi tërë dritë. Energjia dhe mbi të gjitha forca për të mposhtur sëmundjen.
Era e lehtë tund qiparisat. Qetësia këtu është ndryshe nga kuptimi që ka kjo fjalë diku tjetër… Moikomi ka hyrë dhe dalë shumë e shumë herë në këtë vend, ka folur dhe biseduar me Dede Reshat Bardhin, Baba Mondin apo dervishë e myhipë bektashi. Ai ka shkruar disa libra të rrallë për mistikën bektashiane, si “Princërit e mistikës”, “Syri i tretë”.
Hap derën e Muzeut të Bektashizmit, ku punoj që nga ngritja e tij e deri më sot… Dhe më vinë ndërmend, teksa salla ndriçohet, vargjet mistike të Baba Hamadanit, poet i shekullit X:
Një zemër të brishtë si qelqi, unë kam,
Nëse psherëtij, kam frikë se botës i ve zjarr.
Nuk është çudi që lotët e mi të jenë si gjaku,
Si një pemë me rrënjë të zhytura në gjak unë jam.
Ç’janë këto vargje? Nga cilat thellësi kohërash apo hapësira qiellore vinë? Cilës kohë u flasin? Këtu, në këtë muze, koha ka një dimension tjetër, ku janë të përziera dhe dëgjohen të gjithë zërat e mistikës bektashiane… Dhe mes tyre edhe zëri i poezisë metaforike dhe mistike i Moikom Zeqos.
PA DATË.
Lexoj librat që më dhuroi Moikomi. I lexoj me shumë vëmendje dhe i përqendruar. Korriku në Tiranë ka ardhur me të nxehtin përvëlues dhe trafikun e rënduar… Megjithatë, kur lexoj Moikomin jam në një botë tjetër, ose më saktë në kozmosin krijues të tij. “Ky ëndërrimtar surrealist”, siç e ka përcaktuar mrekullisht bukur poezinë e tij poeti, përkthyesi dhe botuesi i Moikomit, amerikani Wayne Miller, është një “labirint marramendës i metaforës”. Herë-herë hedh ndonjë mendim në letër për ato që lexoj ose e marr në telefon Tovin… Është vështirë të ecësh në xhunglën metaforike të poezisë së Moikom Zeqos. Në këtë rrafsh, pra në atë metaforik, kjo xhungël fillimisht të huton dhe të duket sikur jeton fillimet e botës, atëherë kur ajo ngjizet nga kaosi apo njerëzimin, nga fillesa deri në ditët tona globale e të turbullta. … Hedh në letër fjalët “Poezia dhe tregimet haluçinante”. Ndoshta shkruaj diçka të shkurtër me këtë titull dhe t’ia çoj Erion Habilajt te gazeta “Dita”… Shënime të tjera, të hedhura pas leximit të poezisë së Moikomit… Poezia e Moikom Zeqos, duket se është ngjizur në “protokaos”, pra fillimkaos (më pëlqen fjala proto, që duhet të vijë nga greqishtja dhe që të parët e mi e përdornin shpesh si “protojanar”, “protomars”, pra fillimjanar, fillimmars)… Kjo poezi, në strukturën e saj, ngërthen imazhe të jashtëzakonshme që të habisin, hutojnë dhe lexuesi e ndjen veten apo rrok një botë poetike metaforike verbuese…
Vargjet “Zogj të mëdhenj / Midis Botës së Poshtme / Dhe Botës së Sipërme / Më mbartin mua… Libri i Studiueses Iren Melikof “Pir Haxhi Bektash Veliu”. Shamanizmi sipas saj: “Është një lloj drejtimi fetar i bazuar në besimin me ndërmjetës, midis njerëzve dhe frymëve… Shamani kishte fuqinë të komunikonte me rajonet e sipërme qiellore dhe rajonet e poshtme, në sajë të një rrezeje që lidhte boshtin e botës me tre katet e universit tripalësh… Shamanët mitikë mund të ngjallin të vdekurit ose t’i kërkonin Zotit-diell të dërgonte shpirtin e një të sapolinduri, që ai e kapte në formën e zogut dhe e vinte në gjirin e nënës së tij…”. Në udhëtimet Shamante, fluturimi magjik luan një rol të rëndësishëm, ashtu si dhe shndërrimi në zog, zbritjes drejt botës së përtejshme etj. etj.
Hedh në letër një mendim tjetër për poezinë e Moikomit: “Ai me poezinë e tij, është shamani mitik, me aftësi gati-gati mistike e magjike të metaforizimit, duke “tejkaluar kufijtë e kohës”. Poezia e Zeqos i ngjet fluturimeve magjike të shamanëve nëpër qiej, duke qenë në gjendje hipnoze dhe dalldi krijuese të pazakontë”.
… Tregimet haluçinante… Një prozë e pazakontë… Nuk gjen në letërsinë shqipe një prozë të tillë… Borhesi, Kafka realizmi magjik i Markesit apo proza e pazakontë e Saramagos… Tregimet e Moikom Zeqos kanë një magji tjetër apo dallgëzime që të godasin… Nga vinë këto dallgëzime që të “godasin”? Hedh në letër titujt e disa tregimeve… “Dinozauri”. “Labirinti”. “Fantazma e Helenës”. “Universi së prapthi”. “Fluturimi magjik”. “Mbretëresha Teuta”. “Sozia”… Imagjinata e Zeqos në këto rrëfenja e në të tjera, është përtej të gjithë kohërave dhe hapësirave.