Një rrëfim për çamët e Papuliasin

 (Ese për një çështje juridike civile)

Bulevardi i dëshmorëve të kombit “ Zogu i Parë » (sikurse e quaj në gjuhën time private) është i shkretë. Disa makina policie anash trotuarit, policë që devijojnë qarkullimin te Ura e Lanës dhe te Presidenca, si edhe forca të ndërhyrjes së  shpejtë instaluar poshtë ministrisë së drejtësisë – ja çfarë shoh.

Kuptoj se liderë të komunitetit çam, shoh edhe ndonjë deputet, te oborri i ish-Piramidës, po grumbullojnë disa dhjetëra gra, vajza të reja e djem të rinj,  disa veshur me kostume të bukura popullore. Në sfond vë re portretin e madh të Presidentit Papulias, që me sinqeritet e them e kam pasur shumë për zemër qëkurse erdhi për vizitë te shtëpia e aktorit komik me banim në Fier z. Fuat Boçi. Më duket shumë human qysh atëherë.

Çamët janë paqësorë dhe nuk duket se ka shumë nevojë për aq forca rendi për të garantuar atë miting pëllumbash paqe dhe njerëzish të urtë dhe të edukuar. Por, s’i dihet, them me vete, ndonjë provokator i futur mund të bëjë ndonjë dëm që ta paguajnë pastaj marrëdhëniet shqiptaro-greke që në thelb e kanë ndikuar aq shumë jetën tonë.

Është e bukur Greqia, janë interesantë grekët, sa herë kam shkuar jam pritur me mikpritje të spikatur, kanë gjetur veten me mijëra e mijëra shqiptarë aty. Histori madhështore…
Ndal këmbët dhe dëgjoj oratorët. Sa herë bëhet fjalë për çamët më kujtohet me nostalgji fëmijëria ime.

Tahir D.  ky shok i mirë fëmijërie

Pothuajse jam rritur nga Tahir D., me të cilin kishim miqësi familjare për disa dekada. Ishte një çam i ardhur nga eksodi i fundit të Luftës së Dytë botërore, sa bukur i këndonte këngët shqiptare dhe greke të Paramithisë, qante për ato vise, i qante vallet greke dhe çame kur ngrihej të kërcente në dasma a ziafete, gjithë njerëzit donin Tahir D., heroi i fëmijërisë sime, fliste një shqipe të çuditshme me theks grek, i besës sa s’ka më, njerëzor si ai, një familje paksa e trembur si trumcakë që furtuna i kishte hedhur në vend të huaj…, ca fëmijë të urtë e të edukuar, të gjithë biondë.
Pres të kuptoj ndonjë gjë nga fjalimet, por nuk marr vesh asgjë. Cfarë bëhet këtu ? Dikush i drejtohet Presidentit të urtë Papulias duke i thënë se “me moshën që ke bëj një veprim në të mirë të çamëve… “. Por, çfarë lidhje ka mosha e Presidentit Papulias ? Pastaj, pse akte individuale janë aktet politike madhore? Dikush tjetër i kujton Presidentit të urtë Papulias se ka pirë qumësht në gjinj nënash çame, prandaj duhet të bëjë aktin e mirëpritur. Po çfarë lidhje, them, ka të pish qumësht gjiri nga nëna çame, me sjelljen politike kur je në një post? Nuk kuptoj për bé asgjë…
Nuk di nëse heroi dhe super-njeriu Tahir D., çami im i fëmijërisë, do të kishte folur kështu. Nuk besoj të kishte folur kështu as në një dasmë.

Pyes veten me shqetësim, aty mbështetur pas një peme në atë ditë me diell: “Çfarë po i kërkojnë dhe kujt po ja kërkojnë ? Një çami apo zyrtarit më të lartë grek ?” Sepse duke e bërë Presidentin e urtë grek gati-gati një çam, krijohet përshtypja se kjo qenka një çështje mes çamësh, mes shqiptarësh pra. Pse biem në monolog shpesh në të folurin politik dhe mediatik ? Flasim me vete sepse nuk dimë të dialogojmë me të huajin. Pse harrojnë këta njerëz të mirë, patriotë të madhështorit Tahir D. dhe familjes së tij bionde, se zoti Papulias ka ardhur si President i një shteti të huaj pra nuk ka kuptim të dialogosh me të si me një çam.  Por, se mos është vetëm kjo që nuk kuptova atë ditë të bukur me diell mes një mitingu paqësor me njerëz veshur me kostume të bukura popullore dhe forcave të ndërhyrjes së shpejtë që qëndronin të gatshme të ruanin qetësinë publike nga ndonjë provokator.

Prej kohësh kur bëhet fjalë për fatet e familjes të Tahir D. që qante për Paramithinë e tij pas gotës së parë të rakisë në dasmë dhe pas gotës së dytë niste këndonte këngët greke e çame të krahinës së tij, nuk kuptoj shumë gjëra. Nuk kuptoj as historianë, as politikanë që më duket se e ngatërrojnë keq duke e kokolepsur çështjen. Tahir D. vuante për Paramithinë e tij. Por i besonte shprehjes se kur Mali nuk shkon te Muhameti, duhet të shkojë Muhameti te Mali. Tahir D. nuk shpresonte t’ia sillnin Paramithinë e tij në Tiranë, as kur bëhej çakërqejf, nuk shpresonte një çudi të tillë, ai donte të shkonte esëll a paksa i dehur nga malli te Paramithia e tij.

Tahir D. më ndihmon të kuptoj

Çfarë nuk kam kuptuar kurrë? Mbase faji është imi që nuk i kam hyrë kësaj çështjeje me themel për t’u sqaruar. Nuk kuptoj se përse Presidenti Nishani kërkon thjesht anulimin e të qenurit të ligjit të luftës pa e trajtuar çështjen krejtësisht ndryshe.
Kush ia bën fjalimin ?

Në vitin e largët 1940 Shqipëria nuk ekzistonte fare si shtet sovran dhe i lirë, por bënte pjesë në territoret e Viktor Emanuelit. Lufta ishte me Greqisë dhe Italisë fashiste. Grekët e shkretë ishin viktima dhe luftuan me trimëri për muaj të tërë. Nuk i hodhën armët brenda dy ditëve. As mbreti nuk i braktisi në çast. Ca kolaboracionistë që shpallën se Shqipëria do të ishte në luftë me të gjitha ato shtete që perandoria italiane do të ishte në luftë nuk përfaqësojnë asnjë shtet të pavarur shqiptar. Shteti shqiptar i pavarur nuk ekzistonte as realisht dhe as juridikisht. Kolaboracionistët përfaqësonin perandorinë fashiste italiane jo sovranin e lirë popullor. Ky ishte statusi juridik i shtetit në atë kohë dhe si i tillë duhet trajtuar, besoj, nga ne. As i shkonte ndërmend ndonjë shteti shqiptar sovran t’i shpallte ndonjë luftë Greqisë. E pse ta bënte ?
Pra, nuk është thjesht puna te anulimi i ligjit të luftës me Shqipërinë, puna do ligjëruar ndryshe besoj unë. Ky ligj lufte ashtu sikurse është formuluar nuk fokuson fare logjikisht shtetin e sotëm të pavarur shqiptar. Po fare, fare. Ndaç të rrijë në fuqi, ndaç të mos rrijë në fuqi, le ta pësojnë italianët poqe puna, por shteti shqiptar jo, sepse nuk ishte fare palë ndërluftuese. Kurorën e sovranit shqiptar kolaboracionistët dhe spiunët e gjithë kohëve ja kishin vendosur në kokë  perandori roman.
E kam lexuar ligjin e luftës dhe jam munduar të shoh se ku janë pasojat që pengojnë juridikisht t’u kthehen pronat çamëve. Atje thuhet, mesa di të lexoj, se nënshtetas të fuqive armike pësojnë sekuestro të pasurive. Luftë hesapi, shfaros të shfarosim, plaçkit të plaçkisim.

Çfarë është realisht Tahir D.?

Po dale njëherë… Tahir D. nuk ishte fare nënshtetas i perandorisë fashiste italiane në atë kohë, as i Shqipërisë të pushtuar që nuk ekzistonte fare si shtet sovran. Kur nuk je sovran nuk ke asnjë përgjegjësi. Je si njeri me tru të bllokuar, dhe asnjë ligj nuk të mban përgjegjës.  Tahir D. ishte çam, i fesë islame, i dashuruar pas kulturës greke dhe artit grek, me identitet kulturor dhe gjuhësor të dyfishtë, edhe grek edhe çam – shqiptar, pra një margaritar ndërkulturor.
Por, amà ishte nënshtetas grek.  I plotë.  Pikë qytetarie shqiptare apo italiane nuk kishte. Tjetër identiteti kombëtar shqiptar i nënkulturës çame, e jona po aq sa edhe e Tahir D., shqiptar i kulluar, tjetër nështetësia, ajo që njeh shteti grek, çdo shtet në fakt.  Dhe Tahir D. ishte grek, shtetas grek po aq sa Akili ishte qytetar i një shtet – qyteti grek.

Pra, nuk ka pikë lidhje ligji i luftës me pronat e çamëve, së paku me pronat e Tahir D. në Paramithi, një arë në cep të lumit, një kasolle bagëtish dhe disa ullinj. Qante për to kur dehej qytetari grek me shpirt gjigant çam, grek, shqiptar, që kur ngrihej në valle ngrinte flakë përpjetë zemrat e dasmorëve apo festonjësve.
Le të rrijë ligji luftës sa t’i dojë qejfi, le të kënaqen patriotët grekë sa të duan, ai s’ka asnjë lidhje juridike, them unë, me pronat e shtetasve grekë me subkulturë çame.

Çështja çame është një çështje e brendshme e Greqisë mike, nuk besoj se ka lidhje juridike me ndonjë marrëdhënie mes Shqipërisë dhe Greqisë. Është një problem i brendshëm grek dhe jo një problem marrëdhëniesh ndërkombëtare. Problem marrëdhëniesh ndërkombëtare e bëri logjika e luftës së ftohte, por në fakt Shqipëria nuk hyn fare aty. E shumta shteti shqiptar ka vend të interesohet për shtetasit e huaj me identitet kombëtar shqiptar, sikurse janë çamët, po aq sa duhet të interesohet për shqiptarët e Malit të Zi dhe të Maqedonisë. Kaq. Por, hesapet dhe të mirat çamët si shqiptarët e Maqedonisë dhe Malit të Zi i kanë me shtetet ku ata kanë qenë ose janë qytetarë.

Tahir D., ky bashkëqytetar i Sokratit

Unë mendoj ndofta gabim, por me besnikëri ndaj faktit që edhe unë ndihem çam sepse më ka rritur familja e Tahir D., dhe nuk e harroj këtë fakt derisa të jem gjallë, kthimi i çështjes çame në një çështje të marrëdhënieve shqiptaro – greke e ka penguar më shumë sesa e ka ndihur zgjidhjen e problemit çam. Ngatërruar pastaj me çështje kufijsh e territoresh që edhe nëse ka vend debatesh historianësh nuk ka fare lidhje me çështjen e pronave të çamëve. Po fare, fare. Po të kisha qenë si personi që ka shkruar fjalimin e presidentit tim do të kisha shkruar se çështja çame është një çështje e brendshme mes qytetarëve grekë, pra mes shtetit grek dhe qytetarëve grekë që janë çamët. Si ? – e ndjej formalistin që pasi bën vetullat çark ngre gishtin akuzues përpjetë dhe të shan, pështyn, ofendon : O injorant, o jo-historian, o ironik, a nuk e di se çamët janë qytetarë shqiptarë ? Ku jeton more i papërgjegjshëm ! Po e shaj, mallkoj veten time, përpara sesa Patrioti i Madh të hedhë breshërinë e ofendimeve ndaj meje.

Po dale dale, se injorant mbase edhe jam, por Tahir D. e kam njohur mirë. Tahir D. e la historia brenda një nate jashtë, pa shtëpi dhe katandi. Qindra kilometra kishte bërë Tahir D. dhe Panajot Pano (sipas të thënave të familjarëve të Tahir D., por mbase historia e të madhit Pano është një delir fëmijërie për mua dhe s’ka gjë të vërtetë) për të ikur nga Paramithia e ardhur në Shqipëri. Për t’i shpëtuar rrebesheve dhe epsheve luftarake që në kohë lufte grijnë e presin, masakrojnë. Pas një kohe iu dhanë qytetarinë shqiptare. Kjo nënkuptonte një dhënie por dhe një marrje të detyruar. Shteti totalitar ashtu është. Ka nevojë të citoj Hannah Arendin? Të jep mbrojtje, por të merr lirinë. S’mund të bënte ndryshe edhe me çamët e gjorë, as me Tahir D, as me Panajot Panon. Por, edhe Tahir D. nuk mund të bënte ndryshe, ose duhej ta pranonte “dorën e ngrohtë“ të shtetit totalitar, pra të merrte me pahir qytetarinë shqiptare, ose të endej maleve të Gramozit në dëborë derisa shpirti t’i dilte urie a trupi t’i grihej nga masakrat e luftës që kurrë mos u përsëriste më për të dy popujt tanë të lashtë, mijëra vjet jetuar bashkë.  Çamët si Tahir D. ishin qytetarë grekë, me pahir i bënë qytetarë shqiptarë, pra u detyruan të braktisin shtetin e vet, ja u zhvatën qytetarinë greke. Vallet e Tahir D. dëshmonin sigurinë e tij në Atdheun e vet kulturor, por në një shtet të huaj, kurse sytë e tij të zinj dhe të lëvizshëm, me frikë, shprehnin marrjen e lirisë, i kishin marrë gjënë më të shtrenjtë sipas Sokratit, qytetarinë e shtetit të vet, Greqisë së vet të dashur.

Që Tahir D. të mos ketë më brenga

Tahir D. e donte Greqinë. Po aq sa edhe Shqipërinë.  Ai kishte frikë ta thoshte këtë. Ideologjia e kohës e detyronte me dhunë dhe ligj që të harronte shtetësinë e tij greke dhe të fshihej e strukej pas kombëtarizmës totalitare të asaj kohe, pas Luftës së Ftohtë, duke u përdorur si mish për top në marrëdhëniet e ngrira shqiptaro – greke të atyre dekadave ku disa tela me gjemba dhe piramida ndanin fatet e dy popujve duke e kthyer kufirin në ferr.

Po të më dëgjonte sot Tahir D. unë do t’i thosha se ti bën mirë që kërkon të drejtat e tua, edhe unë bashkë me ty, si detyrim fëmijëror, i kërkoj në mitingje a ku të duash ti. Nuk i tradhtoj kurrë miqtë, sidomos kur janë keq, sepse kur janë mirë s’kam kohë t’ua var shumë…Por, pse i lidh kot historitë e tua me një ligj lufte që nuk ka të bëjë fare me Shqipërinë ? Pse pohon se ligji i luftës pengon kthimin e pasurive të tua? Nuk kanë lidhje fare. Një avokat i mirë ta fiton këtë gjyq kur të duash ti në çdo instancë gjyqësore ndërkombëtare. Është thjesht çështje civile. Ato fitohen ose humben gjyqësisht. Çështjet territoriale dhe gjeopolitike as nuk fitohen e as humben me gjyqe. Jo më kot ke njëzet vjet që të sorrollasin. Kërko të të kthejnë gjënë më të shtrenjtë sipas Sokratit, nënshtetësinë greke, Ai, i madhi, pranoi më mirë të helmohej, pra t’i jepte fund jetës, sesa të humbiste shtetësinë vet fillestare. Mos mungo të më hedhësh edhe mua në gjyq se të kam dhënë me detyrim e dhunë një shtetësi që nuk e kërkove, pra të hedhësh në gjyq edhe shtetin shqiptar që të bëri tërthorazi të humbasësh nënshtetësinë greke. Sigurisht shtetin totalitar dhe jo atë demokratik. Por, vazhdim i njeri tjetrit janë gjithsesi. Në gjykatë edhe shtetin grek ku të kërkosh kthimin e shtetësisë. Mund të bëhesh pak edhe pak apatrid për disa kohë. Hidhe tutje pasaportën shqiptare. Gjendja do të bëhet dramatike sikurse bëhet në prag-zgjidhjeje që mund të marrë dekada.   Veprat e guximshme për t’u zgjidhur kërkojnë kurajë. Njësoj si Tahir D. vrapoi qindra kilometra si marathonomak për të ardhur te kombi mëmë, si fëmija i trembur nga rreziku vjen në gjirin e nënës. Por, rreziku kaloi tani. Nëna duhet ta kuptojë, edhe fëmija. Pasi të rimarrësh nënshtetësinë greke, pra do të rifitosh atë që ta morën padrejtësisht me dhunë të dy shtetet e asaj kohe, mund të vish të jetosh përsëri në Tiranë si aga, në vendin tënd, por edhe në Greqi si efendiko. Voto në dy vende, sikurse bëjnë pafund shqiptarë sot. Jetojmë në një epokë tjetër, nuk ka arsye të mbetemi robër të deklaratave të luftës së ftohtë. Edhe presidentin e urtë Papulias e ngacmojnë fare kot në privatësinë e tij fëmijërore duke i kujtuar qumështin e nënës. Nuk i bëhet mikut kjo. Pasi të marrësh nënshtetësinë greke bëju deputet edhe në Athinë edhe në Tiranë. Juridikisht është e mundur. Paradoksi i lirisë.

Gjykatat ndërkombëtare dhe Evropa e kuptojnë këtë gjuhë sepse mbi atë kod janë ngritur. Mbi këtë bazë rinis një pistë të re Tahir D., i nderuar, kudo që të jesh, shpresoj se më dëgjon, në Tokë a në Qiell, dhe pasardhësit e tu do të jenë ura miqësie mes dy popujsh që asnjë furtunë nuk ua pengoi fqinjërimin shekullor.

Përndryshe harroje këtë mesele, hajde rri këtu me mua në pleqërim, si në fëmijëri, si qytetarë shqiptarë, dhe mos u përdor kot në mitingje pa kuptim e lidhje aty poshtë piramidës që të manipulon, shtyp dhe përdor në hierarkinë saj të ftohtë ku vetëm përkohësisht rrëshqet mureve të mermertë dhe të rrjepur duke provuar ankthin e hedhjes në rrëpirë fëmijë guximtarë.