Në 75 vjetorin e “Operacioni të Dimrit” në Çermenikë (I)

Prof. Ferit Balla

Vera e vitit 1943 shënoi në arenën ndërkombëtare ndryshime cilësore në teatrin e luftimeve të Luftës së Dytë Botërore midis Bashkimit Sovjetik dhe Gjermanisë naziste. Gjermania hitleriane kishte marrë goditje të mëdha dhe të rënda nga Ushtria e Kuqe e Bashkimit Sovjetik. Forcat gjermane kishin filluar tërheqjen  nga tokat sovjetike si rezultat I ofensivave sovjtike ne qendër dhe jug te Europës.

Në të njëjtën kohë në Shqipëri forcat partizane të udhëhequra nga komunistet gjatë kësaj periudhe ishin shtuar në numër, ishin krijuar formacione të reja luftarake në të katër anët e vendit, si çeta dhe batalione partizane. Populli po ndëgjegjësohej çdo ditë për nevojën e luftës së armatosur kundër pushtimit fashist italian.

Pikërisht në këto rrethana udhëheqja e PK të Shqiperisë vendosi që të krijohej në Labinot të Elbasanit në datën 10 korrik 1943 Shtabi i Përgjithshëm i UANÇ të Shqiperisë me komandant gjeneral Spiro Moisiun dhe komisar gjeneral Enver Hoxhën, detrya kryesore e të cilit ishte koordinimi i veprimeve luftarake të gjithë formacioneve luftarake partizane në të gjithë territorin e vendit, riorganizimin e UANÇ, rritjen numerike, strëvitjen dhe fuqizimin e vazhdueshëm të saj.

Në shtator të vitit 1943 Italia fashiste kapitulloi pa kushte, duke shënuar  kështu fundin e turpshëm të saj. Por vakumin dhe lirinë që u krijua nga kjo ngjarje e madhe boterore shqiptarët nuk mundën ta gëzojnë as një javë, mbasi menjëherë pas kapitullimit të fashizmit ,në Shqipëri të pa ftuar nga askush mësynë forcat e ushtrisë gjermane nga drejtimi jug lindor i vendit, nga ana e Greqisë.

Repartet ushtarake gjermane hynë Shqipëri në kufirin e Kolonjës dhe u pritën me armë nga ana e forcave partizane rajonale, por edhe kundërpërgjigjja e forcave gjermane ishte eashpër, ato dogjën  dhe shkrumbuan gjithë fshatin Borovë, vranë burra, gra, fëmijë e ç’gjetën perpara, gjithsej 119 veta, duke iu dhënë shqiptarëve që në ditën e parë të shkeljes së këmbës së ushtarit gjerman në vendin tonë mësimin se ato ndyshe nga italianët do të sundonin me terror, gjak, zjarr e flakë.

Vjeshta e vitit 1943 do të shënonte zgjerimin dhe rritjen numerike të ushtrisë partizane, sidomos në jug dhe në Shqipërinë Qendrore, në radhët e UANÇ numëroheshin rreth 20.000 partizanë. Shtabi i Përgjithshëm i UANÇ ishte i lokalizuar kryesisht në zonën Labinot, Shmil, Orenjë si një bazë e sigurt por edhe si vend nga ku mund të drejtonte në mynyrë efektive gjithë formacionet luftarake të ushtrisë. Në këtë zonë vepronin disa formacione partizane si batalioni partizan i Çermenikës, batalioni i Martaneshit, batalioni Dajti, çetat partizane të Orenjës, Shëngjergjit, Labinotit etj.

Në vjeshtën e vitit 1943 në Shqipëri ishte vendosur Misioni Aleat Anglez,i cili lëvizte në Bizë, Labinot dhe Orenjë dhe në disa zona në Përmet, Vlorë, Mat etj. Anglezët po përpiqeshin të fusnin në luftë kundër gjermanëve Ballin dhe Legalitetin,udhëheqja e të cilëve nuk po tregonte shenja të qëndresës së armatosur ndaj pushtuesve  të rinj .

Në Orenjë ishin vendosur forca të shumta partizane, depot e ndryshme të furnizimit të tyre me ushqim, veshmbathje, armatim, municion etj ishin vendosur në shtepitë e Qazim Ballës, Sadik Ballës dhe Aziz Ballës, spitali partizan u vendos ne shtëpinë e Selim Ballës, shtypshkronja e LANÇ-it ishte vendosur në veriperëndim të Fushë Gurrës. Në datën 10 tetor të vitit 1943 Misioni Aleat Anglez i komanduar nga gjenerale Edmond Deivis, Trocki, e vendosi selinë e tij në shtëpitë e Abaz,Ramiz dhe Ymer Ballës.

Në mes të muajit nëntor të po këtij viti Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Nacionalçlirimtare, pasi dështoi të kalonte Shkumbinin për në Jug, u vendos po në Orenjë në shtëpinë e Beg Ballës, në përbërje të të cilit ishin gjeneral Enver Hoxha, gjeneral Spiro Moisiu, Omer Nishani, Nako Spiru, Spiro Koleka, Fetah Ekmekçiu, Teodor Heba,Haki Stermilli, Arif Konica, Gaqo Progri, Enver Velçani dhe një kolonel italiani quajtur Babacinto, që shërbente si këshilltar pranë këtij Shtabi. E gjithë Orenja dhe në veçanti lagja Ballaj ishte kthyer në një kështjellë të vërtetë dhe bazë të madhe të LANÇ.

Zona Labinot, Shmil, Orenjë, Bizë, Shëngjergj, Martanesh ishte kthyer në një bazë të fuqishme dhe të sigurtë të Shtabit të Përgjithshëm të UNÇ, të forcave partizane, të udhëheqjes së PKSh, të Misionit  Aleat Anglez dhe pikërisht për këtë Komanda e Lartë Ushtarake Gjermane në Tiranë në vjeshtën e tretë të vitit 1943 vendosi të ndërmarrë një operacion të madh ofensiv ushtarak për shpartallimin dhe goditjen e plotë e përfundimtare të kësaj fortese të LANÇ. Ajo ndërkohë ishte një zonë e çliruar nga gjermanët.

Këshilli i Naltë i Regjencës, në bazë të dokumenteve të gjetura në AQSH, në muajin nëntor 1943 nxjerr një urdher suprem, ku ngarkon kolonel Hysni Demën si Komandant i Përgjithshëm i Operacionit të Fuqinave Qeveritare për të vendosur rregullin dhe qetësinë në  gjithë vendin, për funksionimin normal të gjithë Shtetit dhe Kombit. Operacioni do të shtrihej kryesisht në Prefekturat më me probleme, në ato të Elbasanit, Korçës, Beratit, Gjirokastrës dhe Vlorës.

Shkurtimisht në 15 pikat e shpallura nga ana e Komandës së Pergjithshme Operacionale, në një Shpallje Kombëtare, kërkohej që:

Të ndalohej qarkullimi i njerëzve pa leje midis prefekturave, kurse ceremonitë fetare dhe dasmat të beheshin pasi të merrej leje nga autoritetet.

Dorëzimi i armëve dhe municioneve, artilerisë, radiove transmetuese, automjeteve, rrobave ushtarake, mjeteve të transportit në autoritetet qeveritare.

Në të gjithë vendin vendosej ndalim qarkullimi i njerëzve nga ora 20 deri në 7 të mëngjesit.

Anulloheshin mbledhjet, mitingjet, protestat dhe disa masa te tjera shtrënguese të kësaj natyre.

Ashtu siç Komanda Gjermane kishte të dhëna për përqëndrimin e forcave partizane dhe aleate në Çermenikë edhe këto të fundit ishin në dijeni të Mësymjes Gjermane që po pregatitej ndaj tyre. Gjermanet në bashkëpunim me kolaboracionistët vendas kishin vendosur ta sulmonin Cermenikën dhe në veçanti Orenjën,nga katër drejtime kryesore:

1.Tiranë, Shëngjergj, Bizë, Orenjë.

2.Elbasan Labinot, Shmil, Orenjë.

3.Librazhd, Funarës, Zdranjsh ,Orenjë

4.Dibër, Okshtun, Zerqan, Martanesh, Orenjë.

Pra Orenja ishte targeti kryesor i këtij Operacioni në Shqipërinë e Mesme, siç edhe treguan faktet e veprimeve luftarake më vonë. Drejtimet e përmendura luftarake të këtij operacioni i gjen si në planet e Komandës Gjermane dhe në një hartë të bërë me dorën e tij nga Komandanti i Qarkut të Elbasanit, kolonel Kadri Hoxha.

Gjermanët hodhën në luftim në këtë Operacion të madh ushtarak, të koduar 1828 forca të shumta, 6 batalione të  këmbësorisë, 3 kompani artilerie dhe dy kompani xhenjere të regjimentit Bradenburg gjithsej 6500 forca të rregullta ushtarake si dhe 1500 forca balliste, zogiste e ushtarë kuislingë. Forcat partizane ishin vendosur, Brigada e 2 Sulmuese në Shëngjergj, Bigada e 3 në Gur të Zi, batalioni Çermenikës ne Zdranjshë dhe batalioni partizan i Martaneshit në Martanesh.

Operacioni filloi në datën 19 dhjetor 1943 në mëngjes dhe pas njs rikonicioni ajror me avionë, të  gjitha kolonat ushtarake u nisën sipas planit luftarak gjerman.  Kështu gjermano-ballistët nga Tirana u nisën për në Shëngjergj dhe Bizë, nga Elbasani u nisën për në Gur të Zi, Labinot. Nga Dibra u nisën për në Martanesh dhe një kolonë nga Librazhdi për në Funarës, Zdranjsh, Orenjë. U zhvilluan luftime intensive në Shëngjergj, Gur të  Zi etj por forcat partizane nuk mundën ta ndalonin ofensivën armike.

Në mëngjesin e 19 dhjetorit Kadri Hoxha nisi dy njësite zbulimi, njërin nga Orenja në drejtim te Bizës të përbërë nga Sadik, Faik , Xhevdet Balla dhe Beqir Koçi dhe tjetrin në drejtim të Zdranjshës të përbërë nga Ymer, Ibrahim Balla dhe Riza Shera nga Gurakuqi, K.Hoxha (Lufta Antifashiste NÇL në Qarkun e Elbasanit,faqe 188.)

Në pasditen e datës 19 dhjetor kolona gjermano-balliste e nisur nga Librazhdi dhe e drejtuar nga kryeballistët  Aziz Biçaku dhe Isak Alla mbritën në Zdranjsh, ku u zhvillua një betejë e vërtetë midis këtyre forcave dhe batalionit partizan të Çermenikës. Në luftimet që zgjatën gjithë ditën, ofensiva armike u ndal, ku mbeten të vrarë  rreth 20 gjermanë dhe ballistë,kurse nga forcat partizane ranë në fushën e betejës,Heroina e Popullit Shenjaze Juka ose Lumja siç njihej në popull dhe katër partizanë të tjerë, Bardhyl Popa,Fehmi Kotherja, Vasil Hala nga Elbasani dhe Shefqet Tosku nga Shëngjergji.

Po këtë pasdite komanda e Shtabit të Përgjithshëm të UNÇL dhe ajo e Misionit Anglez, gjithësej 150 veta, u nisën nga baza e tyre në lagjen Ballaj në Orenjë për në veri në drejtimin, mali i Sukës, Fushë Gurrë, Guri i Muzhaqit, Kostenjë, Prodan, Zabzun, Letëm, Qarrishtë për të kaluar më vonë në Hotolisht, Pishkash dhe më tej në jug të vendit, ku kishte shumë zona të çliruara dhe reparet partizane.

Natën e 19 dhjetorit forcat gjermano-balliste e kaluan në  Zdranjsh dhe të nesërmen në mëngjes marshojnë në drejtim te Orenjës, ku menjëherë filluan plaçkitjen në masë  të fshatit, si dhe dogjën e hodhën në erë shtëpitë e Abaz Ballës, Ramiz Ballës, Ymer Ballës, Qazim Ballës e Idriz dhe Mahmut Koçit. Fshatin e mbuloi terrori, tymi dhe flaka, por partizanët dhe anglezët nuk i kapën dot pasi ata ishin larguar. Mbi 40 fshatarë  ndër ta shumica gra, pleq, fëmijë ngelën pa strehë e mbulesë , pa ushqim në mes të dimrit, pasi gjermano-ballistët ju kishin vjedhur dhe plaçkitur çdo gjë.

Për Mësymjen në Çermenikë, Komanda e Xhandarmërisë  Mbretënore e Qarkut të Elbasanit në  datën 19 janar 1944, me shkresën 12.2 njofton Komandantin e Përgjithëshëm Hysni Dema në Tiranë se:

“Më datën 20 dhjetuer 1943 nji kompani gjermane bashkë  me fuqi të Ballit kryesuem prej Hazis Biçakut dhe Isak Allës, në sulm që i kanë ba Qendrës Komuniste në Zdranjsh (meqënese këtu u bë beteja e datës 19.12,shënimi im F.B) dhe në Orenjë e Martanesh. Çetat janë shpartalluar…

Në katundin Orenjë, vazhdon shkresa, gjermanët kanë djegur këto shtëpija,Ymer Ballës, Abaz Ballës, Ramiz Ballës, Mahmut dhe Idriz Koçit, meqë këto ishin kenë largue nga shtëpijat e veta,tue qenë te kompromentue si komunista.

Në Martanesh nji fuqi gjermane e ardhun nga Dibra dhe Tirana, kane hap zjarr kundër komunistave, thuhet se kanë djeg aproksimativisht 150 shtëpi, por kjo ende nuk asht e sigurtë.

Shtojmë , përfundon shkresa, se gjermanët kanë marrë në Martanesh dhe në katundin Neshtë gja të gjallë si lopë, qe e berra.” (Faksimile dokumenti i A.Q.SH,nr 27,dosje 240, v.1944, faqe 152.)

Në Orenjë, siç tregonin prindërit tanë, gjermanët dhe ballistët vodhën e plackitën gjthçka, sidomos në lagjen Ballaj ata morën bagëti,lopë, qe, kuaj e mushka, orendi shtëpie, dyshekë, qilima, velenxa, pajë nusesh, bile dhe leshim e dyshekëve të nënave tona. Ballajt kishin patur shumë mall nga Stambolli dhe Selaniku, ku kishin emigruar gati të gjithë para lufte. Një vajze të re në Orenjë ballistët donin t’i merrnin unazën e fejesës nga gishti,meqenëse ajo nuk po dilte , ata i prenë gishtin vajzës së re duke e lënë cung për tërë jetën. Dhe ajo mallkonte, ja cmë bënë ballistët,më lanë me një gisht më pak.

Kolona gjermane e nisur nga Tirana me automjete, pas luftimeve me Brigadën e 3-të Sulmuese në darkën e 21 dhjetorit mbërrin në Bizë, ku bie në kontakt me një grup fshtarësh dibranë që shkonin me karvanin e tyre në pazar në Tiranë. Gjermanët pasi i kontrolluan dhe nuk gjetën asnjë armë, i marrin me vete fshatarët nga Zerqani dhe Lecani megjithë kafshët e tyre dhe mallrat që kishin ngarkuar për të shkuar në pazar në Tiranë. Fshatarët i shoqërojnë gjermanët nga Biza në Librazhd, Elbasan dhe Tiranë nga data 21 deri me 28 dhjetor 1943, i burgosin në Tiranë dhe po në këtë datë i lirojnë, por ju kishin marrë gjithçka. Të 21 fshatarët sipas dokumentit nr 3, dosja 240, viti 1944, faqe 159 te A.Q.SH i drejtojnë një letër:  Të ndershmes Ministri të Punëve të Brëndëshme, ku pasi falenderojnë gjermanët që i morën me vete për një javë nga Biza në Tiranë, që i lanë të lirë por nuk i vranë,  por i kërkojnë që t’iu kthejnë sendet e marra nga ushtria gjermane dhe pikërisht, tre mushka me vlerë 9000 franga, tre kuaj me vlerë 6000 franga, 300 kg mollë me vlerë 900 franga, arra 150 kg me vlerë 1050 franga, 50 kg gjizë 650 franga, 25 kg tëlynë, 1000 franga, 19 kg lesh, 760 franga, dy sahate qafe, 800 franga, rroba 1500 franga dhe të holla të marra 300 franga. Firmosur nga 21 fshatarët e keqtrajtuar dhe të plaçkitur, Tahir Muharremi, Zenel, Ibrahim dhe Riza Salku,Damail Mata, Vesel Faslli, Sejdin Mustafa, Qaman Ceni, Sul Myrtezai, Daut Faslliu, Destan Hoxha, Rifat Beqiri, Bajram Sulejmani, Yzeir Dauti, Hysen Hajrullahu, Mahmut Isaku , Ismail Stafa, Merdan Gega dhe Xhaferr e Selim Hysa… Ja pra si vidhnin e plackitnin gjermanët, pale pastaj ballistët që nuk lanë pula, gjela e gjë gjallë në Orenjë e kudo shkelën. Vidh, vra, plackit, digj, hidh në erë, kjo ishte liria e gjermano-ballistëve.

(Vijon numrin e ardhshëm)