Rrëfehet Eno Koço: për veten, karrierën artistike e familjen

Duke pasur një detyrim moral, intelektual e qytetar për të intervistuar dhe sjellë portrete me prirja të forta qytetarie e inteligjence, vlera të vërteta kombëtare e historike, sikundër është Dr/Prof.i Asoc. Eno Koço, në evokim të së bukurës, me maksimumin e talentit e profesionalizmit, i dashuruar me botën e artit, me muzikën, që e vendos atë në elitën e shquar intelektuale e të nderit të artit e kulturës kombëtare shqiptare e botërore, aty ku artistët çmohen e vlerësohen. Javën që kaloi në postën time mbërritën dy libra nga Eno Koçco; “Familja dhe Jeta” –EVOKIM- i Dr. Eno Kocos dhe ‘Tefta Tashko Koço” -Miti i Sopranos-nga kompozitori i shquar korçar Prof. Pandi Bello. Të kesh në bibliotekë ato libra që janë një kontribut i rëndësishëm, interesant, udhërrëfyes e historik për kulturën dhe artin kombëtar, është përkujdesja, vëmendja intelektuale e qytetare në dobi të vlerave tona kombëtare e identitetit kulturor, të artit kombëtar që është “pasaporta” e një kombi. Me emrin e mitit të sopranos dhe këngëtares lirike të shquar Tefta Tashko Koço do të njihesha që në adoleshencën time, kur qëndroja pranë radios dhe dëgjoja ato interpretime aq të bukura mbresëlënëse dhe të pavdekshme. Teksa shfletoj librin “Familja e Jeta”, të Eno Koço që në hyrje lexoj: ”Evokimi” im, në një kuptim më të gjerë të këtij nocioni letrar, i titulluar “Familja dhe Jeta”, përpiqet të zgjojë kujtime e episode jetike që kishin rënë në gjumë të thellë dhe që thirrja e tyre në jetë mund të sillej në kohë vetëm nëpërmjet një tërësie evokimesh të shkëputura ku çuditërisht ato më të hershmet vijnë sot më të kthjelltë e më të figurshme në mendje.” Në këtë intervistë Dr.Eno Koco rrëfen EVOKIMIN e jetës së tij në të kaluarën, të tashmen e të ardhmen, për veten e prindërit, veçmas për mëmën e tij, Mitin e Sopranos –Tefta Tashko Koçon, …dhe fëmijët e tij….

Përshëndetje Dr. Eno Koco, më pëlqen të jem e drejtpërdrejtë me Ju. Jeni një nga artistët muzikantët më të shquar shqiptarë brenda dhe jashtë Shqipërisë. Çfarë iu shtyhu të studionit në këtë degë?

Ç’është e vërteta mua më vunë të studioja muzikë, nuk është se e zgjodha vetë këtë degë. Prindërit më kishin vdekur përpara moshës së shkollës dhe të afërmit e mi menduan se duke qenë se ata kishin qenë muzikantë, mirë do të ishte që edhe fëmija e tyre të bëhej muzikant. Liceu Artistik ku fillova të studioja violinë kishte dhe konvikt dhe kjo gjë ishte një rrethanë lehtësuese për të afërmit e mi.

-Kini lindur në Tiranë, jetoni në Londër,-Çfarë ju lidh me Korçën? Cilat janë kujtimet tuaja të hershme muzikore në familjen tuaj? Po në vendlindje apo lagjen ku ju u lindët e rritët?

Prindërit edhe pse ishin me origjinë nga Korça, u martuan dhe punuan në Tiranë dhe unë u linda po në Tiranë. Sidoqoftë Korça mbeti gjithë jetën origjina apo busulla e orientimit jo vetëm e prindërve por dhe e imja, edhe pse u linda e jetova në Tiranë. Është disi i pashpjegueshëm ky fakt, por asnjëherë nuk e kam ndjerë veten tiranas, ndërsa korçar, më shumë. Në kohët e sotme kjo gjë tingëllon disi e pakuptimtë, por ja që kjo ka qenë ndjesia dhe nuk e çbëj dot.

-Kini studiuar në Tiranë e Leningrad dhe keni vijuar më tej punën në Leeds (Angli). Si do t’i krahasonit këto tre eksperienca?

Leningradi ka qenë një periudhë e shkurtër, dy vjeçare, por gjurmët që ka lënë tek unë kanë qenë tepër të mëdha. Atje mësova bazat e muzikës, mësova mbi mendësinë e të qenit muzikant dhe përkushtimin që duhet të ketë muzikanti.

Tirana ka qenë e gjithë jeta ime, me të mirat dhe vështirësitë e saj. Në Tiranë mësova, punova, u martova, u bëra me fëmijë, pra gjithçka. Edhe sot Tirana vazhdon të jetë gjithçka për mua.

Anglia më bëri të besoj në vetvete, të verifikoj arritjet dhe mos-arritjet, më zgjeroi horizontin jo vetëm të diturive por edhe të lirive, më bëri të ndjehem dikush për aq sa isha, as më pak e as më shumë. Në Angli u mata me nocionin e vlerës dhe më dhanë atë vlerë që kisha, aq sa meritoja, kudo që punova. Në Angli mësova të rri në rresht pa pretendimin për të qenë në krye, apo për të qenë i pari, dhe ky qendrim sa i natyrshëm aq edhe filozofik më jep shumë kënaqësi.

-Cilat janë përshtypjet tuaja të para në violinë me Orkestrën e Operës  në Tiranë?

Periudha e Operës, 1966-1972, ka qenë periudhë jo nga më të pëlqyerat e jetës sime. Kjo për dy arsye; e para se isha fort nën ndikimin e biografisë sime nga që një daja im qe i dënuar nga Partia, së dyti, të qenit violinist në Orkestrën e Operës në kushtet e atëhershme të ‘revolucionarizimit’ të artit, nuk ishte ajo që aspiroja si muzikant. Megjithatë, kjo ishte periudhë e një refleksioni të madh vetjak. E vrisja kohën duke mësuar gjuhë të huaja.

-Për disa vjet, përveçse keni luajtur në violinë në Teatrin e Operës e Baletit, kini dhënë mësim  edhe në Konservatorin e Tiranës e Liceun Artistik. Cilat janë disa nga mendimet tuaja midis këtyre eksperiencave?

Nga të tre këto institucione ishte padyshim Liceu Artistik, ku jo më si nxënësi i dikurshëm, por tashmë si pedagogu i kësaj shkolle m’u ripërtëritën aspiratat e të ushtruarit muzikë për së mbari, ndryshe nga periudha e mëparshme e Konservatorit apo ajo gjashtë-vjeçare e Operës. Në Lice, nga viti 1972 deri 1978, edhe pse zyrtarisht isha pedagog violine, në fakt vëmendja ime kryesore u drejtua nga dirigjimi i orkestrës së shkollës, gjë e cila më solli kënaqësi të jashtëzakonshme. Ndërkaq, nisa për së dyti Konservatorin e Tiranës, këtë radhë jo më si violinist por si dirigjent. Kështu që nga ana teorike studioja dirigjimin që zgjati pesë vjet të tjera, ndërsa praktikisht drejtoja orkestrën e shkollës, kombinim ky që ishte shumë frytdhënës. Në Lice kisha dhe kolegë me të cilët më ecte shumë biseda, veçanërisht me Ymer Skënderin dhe Naxhi Bakallin. Me këta mund të bisedoje edhe për çështje jo shumë ‘higjienike’ për kohën.

-Po si dirigjent me Orkestrën Simfonike të RTSH, kur e si ndodhi kjo?

Ndërkohë që punoja në Lice, ishte periudha që bashkëpunoja me Gjon Simonin për botimin e një libri mbi ‘Orkestracionin’. Gjoni punonte atëherë në Radio si përgjegjës i redaksisë së muzikës. Më kishte ftuar të bashkëpunoja me Orkestrën e Radios më1976, pastaj edhe më shumë më 1977, kështu që kur kalova në Radio pas Liceut më 1978, ky vazhdim erdhi i natyrshëm. Më duhet të them se distanca lineare nga Liceu në Radio ishte vetëm 100 metra, ndërsa ndryshimi në marrëdhënien e punës me orkestrën ishte kolosal. Nuk ishte vetëm çështje niveli, nga orkestër fëmijësh në orkestër profesioniste, por ajo e realizimit të njohurive që kishe e për t’i venë ato në jetë sipas konceptit dhe dëshirës sate. Vetëm një vit më vonë do të nisja ciklin e regjistrimeve me Gaqo Çakon të cilat kanë vlerë të madhe për Gaqon dhe mua, por edhe për historikun e muzikës vokalo-simfonike shqiptare të kryera me Orkestrën e Radios. Me këtë orkestër bëra koncerte pa fund dhe po kaq regjistrova muzikë shqiptare. Fryt i kësaj periudhe afro 15-vjeçare me Radion janë edhe pesë CD që kam emetuar në Angli dhe Rusi, të cilat përmbledhin repertorin simfonik shqiptar, me instrumentistë dhe këngëtarë, e mbi të gjitha, me veprat simfonike shqiptare që nga klasikët muzikorë shqiptarë të gjysmës së parë të shekullit XX (M. Shehu, F. Noli, Th. Nasi, M. Gjoka) dhe deri tek kolegët e mi, kompozitorët bashkëkohorë.

– Ju gjithashtu kini dirigjuar koncerte në Europë (Angli, Poloni, Rumani, Belgjikë, Turqi, Maqedoni, Kosovë), por edhe më tej në kontinentin afrikan, pikërisht Egjipt, që do të thotë se kini bashkëpunuar me një sërë orkestrash e operash të huaja. A ishte e vështirë të bashkëpunoje me to? Cilat kanë qenë çastet më kulminante të kësaj karriere?

Kësaj pyetje nuk i përgjigjesh dot shkurt, pasi kjo përmbledh të gjithë jetën time artistike. Megjithatë, disa momente mund t’i përmbledh. Në Angli kam dirigjuar mbi 20 vjet. Kuptohet kam shumë mbresa të gjithfarë llojesh. Kam bashkëpunuar me disa orkestra dhe kore të Anglisë së Veriut (Leeds, York, Harrogate, Wakefield, Ilkley e vende të tjera), por eksperienca më e pasur dhe më mbresëlënëse ka qenë padyshim puna që kam zhvilluar me Orkestrën Filarmonike të Universitetit të Leeds-it, institucion në të cilin kam qenë i punësuar si Senior Teaching Fellow i këtij Universiteti por dhe si krye-dirigjent i Orkestrës. Regjistrimet e çdo koncerti të orkestrës dhe solistëve të saj si dhe shkrimet (review critics) në gazeta janë treguesi më i mirë se sa çdo fjalë e dalë nga goja e ime, prandaj po e lë me kaq këtë pikë. Ndër koncertet e dhëna jashtë Anglisë dhe Shqipërisë do të veçoja dy momente, ndoshta kulmore: Bukureshtin dhe Kajron. Bukureshtin sepse jo vetëm se orkestra që dirigjova është më e mira e Rumanisë (Filarmonica ‘George Enescu’) dhe niveli i saj njihet si për nga më të lartët e Europës Lindore, por edhe pse Rumania për mua është vendi i babait tim, Kristo Koços, i cili u rrit atje, u edukua atje, për t’u ç’vendosur më vonë përfundimisht në Tiranë. Gjithsesi, në Bukuresht jetoi e motra e tij, Vangjelia, me të cilën u bëra tërë jetën deri sa vdiq. Rumania është dhe vendi i shumë mirësive dhe lidhjeve të tjera, por këtu nuk është vendi. Egjipti është vendi tjetër që ka lenë gjurmë të pashlyera në qenien time. Vetëm 100 km në jug-perëndim të Kajros ndodhet një qytet i vogël i quajtur Fajum. Më në veri-perëndim të këtij qyteti, pranë liqenit Karun, ndodhej hoteli i gjyshit tim nga nëna, Thanas Tashkos, dhe e gjithë familja e tij u shumua me gjashtë fëmijë pikërisht në Fajum. Më e vogla e fëmijëve ishte nëna ime, Tefta. Kur dirigjova Orkestrën Simfonike të Kajros më 1986 dhe kur morën vesh origjinën e nënës sime filluan të më quajnë ‘gjysmë-Fajum-ija’. Madje edhe në gazeta lajmërohesha si i tillë. Vajta dhe në shtëpinë ku kish lindur nëna si dhe në hotelin, që kish qenë dikur pronë e gjyshit. Pronari i ri mbeti i mahnitur nga fotografitë që i tregova të hotelit të dikurshëm më 1906.

-Dhe gjatë kësaj karriere të mbresëlënëse, a jeni ndjerë ndonjëherë nervoz apo i lodhur?

Nervoz? Sa të duash. Nuk ka se si të mos jesh, madje nuk ka ndonjë gjë të keqe të jesh. Në se nervozizmi të vjen nga ndonjë situatë e krijuar që edhe të tjerët bien dakord në heshtje për shkakun e nervozizmit tënd, kjo tregon që je i përkushtuar punës dhe që tensioni e nervozizmi jetojnë bashkë me intensitetin e punës. Sigurisht ka edhe nervozizëm të kotë, artificial, pasional që mund të vijë nga gjaknxehtësia, kjo pastaj është gjë tjetër. Përçimi i këtij lloj nervozizmi në orkestër nga pulti i dirigjentit, padyshim që është i dëmshëm, madje i pa lejueshëm. Nuk t’i duron njeri sot, kot së koti, nervat e tua. Më lejo të shtoj diçka: Fjala ‘nervous’ (nërvës) në anglisht që vjen nga e njëjta rrënjë me nervat, por që në muzikë ka kuptimin që ke emocion (para se të dalësh në koncert). Shoh shpesh të përkthehet gabimisht I’m nervous me jam nervoz. Besoj që pyetja e juaj kishte të bënte më shumë me të bërit apo qenit nevrik se sa me të pasurit emocion!

-Një nga aspektet më interesante të punës tuaj duhet të jetë me siguri sfida e koordinuar me instrumentistët. Cili është sekreti i komunikimit të ideve tuaja me ta në një vepër muzikore?

Shumë pyetje nxitëse. Dikur në botë, flas para 50 vjetëve a më shumë, komunikimi midis dirigjentit dhe muzikantëve të orkestrës ka qenë deri dhe autokratik, dirigjenti imponohej edhe me të bërtitura dhe muzikanti ishte i detyruar të rrinte urtë e t’i binte instrumentit. Me kalimin e viteve, në Europën Perëndimore dhe në ShBA kjo lloj sjellje konsiderohej e pa lejueshme dhe ishte dirigjenti ai që duhej të ndryshonte e jo instrumentisti. Kërkesat e dirigjentit për të arritur një nivel sa më profesional e të bërit muzikë, por edhe sa më etik komunikimi, kanë bërë që sot më shumë se sa kurrë dora e dirigjentit të mirë ndihet ndjeshëm nga ajo e atij më pak të mirë, për të mos thënë të dobët. Në se shpjegimet e dirigjentit janë bindëse, të qarta, koncize, efikase, me lëvizje manuale (të duarve) po aq të qarta që zëvendësojnë fjalët e tepërta, atëherë misioni i tij ja ka arritur qëllimit. Nuk ka dyshim që kultura muzikore ndihmon së tepërmi në procesin e shpejtë të punës, jo thjesht për t’u treguar muzikantëve dijet e tua, por për t’u zbërthyer atyre më mirë idetë e tua apo qëndrimin tënd ndaj një pjese të caktuar. Njohja e mirë e formës muzikore, e stilit të epokës që mbart vepra, e konotacioneve historike të subjektit të veprës e shumë të tjera, të gjitha këto jo vetëm i shërbejnë punës, por diferencojnë qartë dirigjentët. E fundit, jo më pak e rëndësishme, është që dirigjenti duhet të jetë edhe muzikant i talentuar! Simfonitë e Beethoven-it, fjala vjen, në këto dyqind vjet janë luajtur me mijëra e mijëra herë, pra është e njëjta muzikë, të njëjtat nota të partiturës, por dirigjenti i zoti, i talentuar e vizionar, di të nxjerrë nga ato partitura të veçantën, di të zbulojë shtresa (linja instrumentesh) të pa dëgjuara në interpretime të tjera, di t’i japë atë pulsin ritmik e dinamik që matet me atë të rrahjes së zemrës së tij.

-Shpesh ju ka rastisur të bashkëpunoni e të bëni prova në pak kohë me artistë që nuk i kini njohur apo dëgjuar më parë. Si arrini ju të frymëzoheni me ndjenjën e “esprit de corps”?

Ky është një proces krejt normal. Në të shumtat e rasteve të takon të punosh me muzikantë të orkestrës apo solistë instrumentistë e këngëtarë, të cilët nuk i ke njohur kurrë. Muzika ka ligjet e saj të komunikimit që janë krejt të ndryshme, ndoshta dhe unike, për mënyrën e arritjes së marrëveshjes në interpretimin e muzikës. Fjalët janë të tepërta, është mënyra e shtjellimit të frazës muzikore, masa e përcjelljes së ndjeshmërisë e plasticitetit të muzikës, intuita e të dy palëve (dirigjent-orkestër) apo e të tre palëve (dirigjent, solist, orkestër), apo dhe shumë palëve siç drejtimi i një opere ku dirigjenti është figura kryesore që koordinon masën e solistëve dhe korit në skenë, orkestrës në gropë, me publikun e shumtë që rri i heshtur e i përqendruar prapa kurrizit të tij. Këto e të tjera janë ata elementë që krijojnë atë shpirtin e përbashkët të së tërës, që është përçimi i muzikës së bukur dhe përkushtimi për ta interpretuar atë sa më bindshëm.

– Do doja t’iu pyesja se në ç’raport është lidershipi  i dirigjentit  në muzikën simfonike kundrejt asaj operistike? A ka më shumë liri në dirigjimin e një simfonie?

Për të dy gjinitë, simfoniken dhe operistiken, roli i dirigjentit është absolutisht i njëjtë; atij i duhet të udhëheqë masën e muzikantëve për të nxjerrë në pah vlerat individuale të kompozitorit që ka shkruar simfoninë apo operën. Kësisoj, dirigjenti nuk duhet të jetë thjesht një transmetues mekanik i muzikës që ka shkruar kompozitori; ai duhet të jetë modeluesi dhe interpretuesi i veprës për t’i dhënë jetë e dritë të re ideve të kompozitorit. Në një simfoni të Çaikovskit apo opera të Puccini-t, fjala vjen, muzika nuk është thjesht ajo që është e shkruar me nota në partiturë, por ajo që lexohet midis rreshtash, pra ajo e pa shkruara e bazuar mbi traditën e dëgjimit, agogjikës muzikore e cila është arti i rregullimit të tingujve në kohë për të prodhuar një melodi, harmoni, ritëm a timbër të unifikuar brenda stilit të kompozitorit. Ndërsa tek veprat e Beethoven-it apo operat e Mozart-it kjo liri e ‘rregullimit të tingujve’ nuk ekziston, përkundrazi, leximi me korrektesë deri në detajet më të imta të partiturës dhe respektimi i stilit, janë pikërisht ato që marrin përparësi. Pra dirigjenti duhet t’i njohë mirë ‘të drejtat’ dhe ‘liritë’ e tij prej lidershipi. Ana tjetër e lidershipit të tij është pastaj mbajtja e timonit në dorë të të gjithë asaj anije të stërmadhe që quhet opera apo qoftë dhe simfoni, ku disiplina e hekurt e muzikës e gërshetuar me fantazinë, novatorizmin dhe të veçantën në interpretim, janë ato që çmohen më shumë.

-Është e vërtetë se të gjithë muzikantët ndajnë të njëjtën dashuri për muzikën dhe të njëjtin motivim për punën e tyre?

Sigurisht që nuk është e mundur një gjë e tillë. Sipas meje në më të shumtat e rasteve muzika (orkestra, mësimdhënia etj.) bëhet mjet për të jetuar dhe pushon së qeni tërësisht frymëzim apo motivim. Edhe për një muzikant profesionist të vërtetë, puna prej shumë vitesh e të njëjtës natyrë apo në të njëjtin vend kthehet në rutinë, humbet atë freskinë e interesit të viteve të para të saj. Por ‘rutina’ e tij kthehet në traditë, e çfarë më shumë se tradita ka rëndësi në përcjelljen e mesazheve kulturore e stilistike nga brezi në brez. Në të gjithë këtë proces, dirigjenti më duket të jetë në një pozicion disi më të privilegjuar, pasi i takon të ndërrojë orkestra dhe vende ku ai angazhohet dhe kjo natyrë pune të mban, në parim, në një efikasitet më të madh. Nga ana tjetër ka më shumë lodhje, përgjegjësi shumë më të madhe, më shumë kohëzgjatje në përgatitjen e partiturave të reja, më shumë jetë në punë dhe më pak momente çlodhjeje. Por ama, kënaqësia është shumë e madhe dhe e gjithë kjo eksperiencë le gjurmë shumë të forta.

–Sa individualizëm mund të përballojnë orkestrantët?A ju motivojnë ata? Si e gjeni ekuilibrin e duhur mes përformancës individuale dhe përformancës të orkestrës?

Kjo pyetje më bëri të reflektoj. Sigurisht që ka një cak deri ku mund të arrish midis asaj që ti e  gjykon si më të vlertë në interpretim dhe asaj që praktikisht mund të arrihet nga ana e orkestrës. Jo se orkestra nuk është në nivelin e dirigjentit, përkundrazi në gjykimin tim ka më shumë orkestra të mira se sa dirigjentë të mirë. Në ekzekutimin e veprave klasike janë krijuar standarde të larta interpretimi të repertorit klasik dhe ti duhet të jesh tepër i zoti të thyesh standardet për t’i imponuar orkestrës idetë e tua të reja. Dhe ky proces pune duhet të jetë shumë i shpejtë, ndoshta vetëm me tre orë prova që të arrish atë që ti do dëshiroje. Kjo në shumë raste bëhet pothuajse e pamundur, prandaj do të duhet t’i nënshtrohesh performancës së konsoliduar të orkestrës. Sigurisht, kjo gjë ndodh në rastet kur dirigjenti është më pak i njohur. Një dirigjent me reputacion të mirënjohur ndërkombëtar di shumë më mirë t’i imponohet orkestrës për të përçuar konceptin e tij në zbërthimin e veprës, madje dhe në kohë rekord. Më duhet të them apo të pranoj se muzikantët e orkestrës përgjithësisht nuk është se kanë ndonjë admirim të madh për dirigjentët. Në mjaft raste ata i shikojnë dirigjentët nga lart poshtë (edhe pse dirigjenti fizikisht qëndron më lartë se ta) dhe nuk impresionohen tepër nga ndonjë ide ‘e re’ tyre. Përgjithësisht orkestrantët janë skeptikë ndaj dirigjentëve, e megjithatë respektojnë rregullat e forta që të rrinë të qetë gjatë provave edhe kur nuk e aprovojnë stilin dhe gjykimin e dirigjentit të radhës që punon me ta.

-Me cilat instrumente muzikore  dirigjenti ka më shumë punë intensive? Saktësisht, në kërkim të saj janë orkestrantët kur ata duhet t’iu shohin ju për një moment dhe notat  muzikore që kanë përpara apo…?

Dirigjenti ka punë me të gjithë instrumentet e orkestrës në mënyrë të barabartë dhe kjo vjen nga që orkestra i duhet t’i tingëllojë si një e tërë, kompakte, ku gjithçka të shkrihet në një tingëllim sa të pëlqyeshëm aq dhe të ngrohtë, por edhe estetikisht sa më të përsosur. Në se një triangolo do të luajë pak sa jashtë ritmit apo pak më fort a më lehtë seç duhet, kjo e prish balancën, fuzionin. Me instrumentet e drunjtë të frymës punohet si për shkrirjen e tyre në një harmoni të vetme, ashtu edhe për rolet solistike që ata kanë vazhdimisht. Tunxhi do të duhet të tingëllojë në harmoni të plotë tingulli, balance dhe intonacioni, ndërsa harqet të mbulojnë të njësuara tingullin e gjithë orkestrës për ta bërë ansamblin e tërë të marrë vulën karakteristike, veçorinë e një shkolle apo vendi të caktuar. Orkestrat ruse, për shembull, tingëllojnë ndryshe nga ato amerikane, gjermane apo britanike. Lidhur me reflekset e muzikantëve në orkestër, për ta është e njohur shprehja: ‘Njërin sy tek notat, tjetrin tek dirigjenti’. Këtë refleks ata e përvetësojnë në mënyrë të përsosur.

– A jeni ndodhur ndonjëherë në një situatë kur jeni ndjerë i pazot për të kontrolluar orkestrën? Sa zgjat një “martesë” mes dirigjentit dhe orkestrës-J?

Sigurisht, jo një herë a dy, por mjaft herë. Kjo më ka ndodhur veçanërisht me pjesë të reja. Para nëntë vitesh kisha në program një koncert të ri për violinë, premierë absolute siç i thonë, që kompozitori rumun që kishte shkruar koncertin, në pauzat midis provave më kërkonte të luhej ndryshe nga ajo që unë e lexoja në partiturë. U detyrova t’i ndryshoj kërkesat e mija ndaj muzikantëve dhe ata padyshim që nuk e pëlqejnë kur dirigjenti ndërron mendje, apo kur ai nuk ka siguri për ato që kërkon nga orkestra. Një rast i ngjashëm më ka ndodhur edhe në Wroclaw të Polonisë. Një herë tjetër me sa duket nuk e kuptonin skemën e lëvizjes të dorës së djathtë, dhe një zonjë voliste nuk pati ndrojtje të ma vërë në dukje këtë fakt para të gjithëve. Gjithsesi, këto ‘incidente’ janë eksperienca nga të cilat mëson vazhdimisht.

-Është e vështirë për të mbajtur të njëjtin standard në net të ndryshme ose në koncerte të ndryshme?

Është e pamundur të mbash të njëjtin standard gjithmonë. Viti 2011 ka qenë vit i vështirë për mua, me probleme shëndetësore, kështu që m’u desh të anuloja disa koncerte. Në Angli ekziston një mënyrë të menduari dhe vepruari që në se nuk i përgjigjesh dot një aktiviteti me një orkestër të caktuar, nuk para të ftojnë përsëri për aktivitetin e ardhshëm. Me pak fjalë, standardi mbahet vetëm me plotësim angazhimesh, me punë, madje me punë të mundimshme.

-Ju keni bërë regjistrime me Orkestrën e Radiotelevizionit të repertorit simfonik shqiptar por dhe Festivaleve të Radios; në Angli gjithashtu keni vazhduar me të tjera regjistrime me Filarmoninë e Universitetit të Leeds-it. Cili është qëndrimi juaj në një studio regjistrimi? Është e vërtetë që instrumentistët apo këngëtarët  përpiqen për të dominuar të tjerët?

Regjistrimet me orkestër, në studio apo direkt nga koncerti (live), mund të them që kanë qenë përparësia më e madhe e jetës sime si dirigjent. Vërtet koncertet dhe operat kanë bukurinë e tyre në skenë, por regjistrimi në studio është një proces sa i veçantë aq dhe i një koncentrimi maksimal. Kur punoja në Radio si dirigjent efektiv i saj, regjistrimet ishin detyrim, normë e punës, dhe bashkë me Ferdinand Dedën na kërkohej të bënim më shumë regjistrime se sa koncerte. Sot është e kundërta me të njëjtën Orkestër. Shumica e regjistrimeve ishin me vepra të kompozitorëve shqiptarë. Ato regjistrime për mua kanë mbetur një thesar i jetës sime. Kam emetuar edhe pesë CD në Angli me këto vepra. Të regjistrosh muzikë është njësoj si të shkruash libra edhe pse konsumuesin, dmth. dëgjuesin, këto regjistrime e kanë shumë më të pakët se sa lexuesin e librave, por për atë dëgjues për të cilin janë të destinuara ato CD mbartin një pasuri të veçantë; ruhet në to vepra e vyer e kompozitorëve shqiptarë, zëri i këngëtarëve solistë, loja gjithashtu e instrumentistëve solistë, dhe mbi të gjitha ruhet loja e muzikantëve të orkestrës në vite. Regjistrimet, tashmë të kthyera në CD, pasqyrojnë historinë e muzikës akademike apo savante shqiptare dhe po të mos ekzistonin këto regjistrime nuk do të kishte referencë ndaj muzikës shqiptare në këto njëqind vjet. Të jem i sinqertë nuk e kam ndjerë faktin që instrumentistët apo këngëtarët përpiqen të imponohen, por dua të shtoj se nëse instrumentistët e shohin që dirigjenti nuk e njeh aq mirë veprën, sigurisht që e gjejnë mënyrën si të reagojnë.

–Cila është gjëja më e papritur që ju ka ndodhur në prag të koncertit apo gjatë tij? Po më e këndshmja dhe interesantja?

Të papritura kam pasur mjaft, madje më duket sikur ato më kanë ndjekur vazhdimisht. Midis ngjarjeve të tilla do kujtoj nja dy prej tyre. Më ka ndodhur jo një herë që të kem harruar baketën (shkopin e dirigjimit) në dhomën e zhveshjes dhe kam dalë në skenë pa të. Më është dashur të largohem nga skena ‘si pa u ndjerë’ dhe të kthehem pas dy minutash ‘triumfator’. Në një rast tjetër më është dashur përsëri të dal nga skena pasi kisha përshëndetur për të filluar koncertin dhe dallova që këtë radhë kisha harruar syzet. Dola po me aq delikatesë dhe u ktheva me to në xhep (sikur nuk kisha dalë për to). Një herë kisha harruar këmishën e bardhë dhe një mikja ime u sul në shtëpi, hapi dollapin ku e kisha instruktuar dhe e solli këmishën në kohë. Më lejo të shtoj që këto ngjarje kanë ndodhur në largësinë e viteve, që të mos krijohet përshtypja sikur të kenë ndodhur vetëm tani vonë, gjë që është shumë më e mundshme!

Më e këndshmja dhe interesantja? Padyshim që momente të këndshme kam pasur shumë më shumë, veçanërisht kur shoqëroj me orkestër një këngëtar apo instrumentist të mirë. Më kanë pëlqyer gjithmonë dirigjimet e shoqërimeve se sa vetë veprat pa solistë. Prandaj dhe opera më pëlqen së tepërmi sepse duhet të jesh gjithmonë shumë i gatshëm dhe i ndjeshëm për t’iu përshtatur këngëtarit me tempot e tij, me kohëzgjatjen e akutave të tij, me rubatot e tij, në mënyrë që ai të ndjehet sa më i qetë në interpretim. Por a ka të papritura në shoqërimin e këngëtarëve? Pa fund, por këtu është dhe bukuria.

–Dr Eno, ju jeni biri i këngëtares të shquar lirike Tefta Tashko Koço dhe i baritonit Kristo Koço. Tefta, veçanërisht, është e njohur kombëtarisht dhe ndërkombëtarisht për vlerat dhe kontributin e saj të shquar në artin e kulturën shqiptare e më gjerë. Cili është roli hulumtues tuaj për portretin e staturës artistike kulturore, qytetare e intelektuale të veprës e dorëshkrimeve të tyre?

Tefta është nëna ime dhe unë kam bërë vetëm detyrën për të nxjerrë në pah ato që ajo ka bërë. Ajo nuk kishte kohë t’i rrëfente vetë për ato që kish kënduar apo ngjarjet që kish jetuar. Jeta e saj ishte relativisht e shkurtër, vdiq 37 vjeç, por jetë jashtëzakonisht intensive. Nuk donte t’i kalonte as një ditë e asnjë orë pa plotësuar ato që donte të arrinte. Mendoj që arriti mjaft në një kohë të shkurtër. Janë shkrimet e kohës që kanë folur për të, janë regjistrimet në disqe që tani janë edhe në CD. Para dy vjetësh e pak nëna kishte 100-vjetorin e lindjes dhe bëmë një mbrëmje të bukur jubilare në Tiranë bashkë me fëmijët e mi muzikantë, Teutën dhe Gentin (violinist), mbrëmje në të cilën kisha ftuar edhe mikun tim, tenorin e shquar shqiptar, Gaqo Çakon. Tani së fundi Pandi Bello ka shkruar një libër të ri për Teftën të cilin ai e promovoi më 2 nëntor 2012, ditën e lindjes së saj. Ishte një ngjarje mbresëlënëse. Në fakt unë jam marrë gjithë jetën me Teftën, jo vetëm se më ka munguar, por dhe se më ka drejtuar në shumë aspekte duke qenë gjithmonë referencë për mua. Ajo i pëlqente regjistrimet në disqe dhe bëri tri herë regjistrime të tilla; në Paris më 1930, në Milano më 1937 dhe përsëri në Milano më 1942. Ashtu bëra dhe unë. Ajo këndoi nëpër koncerte këngë të ndryshme qytetare shqiptare, i këndoi me pasion të madh. Ashtu bëra dhe unë. Më mësoi t’i dua këto këngë dhe me to u mora gjatë qoftë duke i dirigjuar apo duke shkruar doktoratën me titull ‘Kënga lirike shqiptare në vitet 1930’. Më vonë këtë punim e botova si libër në anglisht (Chicago) dhe në shqip (Tiranë).

Por, për ngjarjet mbi jetën e Teftës dhe karrierën e saj, më mirë se sa libri i Pandit nuk gjen aq bukur shkruar e ndjerë. Është një libër që atij i lindi vetë dëshira për ta shkruar, e shkroi me integritet të plotë pa u konsultuar fare me mua. E vetmja ndihmë që i dhashë ishin fotografitë e familjes sime. Në atë libër Pandi shkruan edhe për babanë tim, Kriston, i cili ishte gjithashtu këngëtar lirik, bariton, dhe kishte zë të fuqishëm e të ngrohtë. Ai nuk  pati atë njohjen e të shoqes, po e tillë është jeta, e megjithatë kur u dëgjua zëri i tij nga publiku që kishte mbushur sallën për jubileun e 100 të Teftës, u befasua me ato dy fragmentet e regjistrimeve të tij të dy këngëve popullore korçare.

-Çfarë mendoni se janë elementët thelbësorë që e bëjnë nënën tuaj Tefta Tashko Koçon, artiste e të shquar? Si do ta përshkruani nivelin e ndjeshmërisë e pasionit të saj?

Për jetën e një artisti dhe vlerësimin e tij, në rastin konkret të Teftës, tri do të ishin, sipas meje, burimet e referencës: si ka kënduar, ç’është shkruar për të, dhe ç’është thënë për të. Burimi i parë, më i rëndësishmi, i referohet zërit të këngëtares dhe trajtimit që ajo i ka bërë muzikës, në rastin konkret interpretimit që ajo i bëri këngëve popullore dhe arieve klasike të cilat janë të fiksuara në disqe. Pra ke një referencë përpara e jo t’i marrësh faktet me mend. Dëgjoje dhe vlerësoje sipas dëshirës tënde. Puna është të mos ngresh kulte pa dëgjuar zërin, gjë që ndodh në Shqipërinë e sotme.

Burimi i dytë i referencës do të ishin shkrimet në gazeta, jo në këto që botohen sot, dmth. pas 80 vjetëve, por në ato të së nesërmes së koncertit që bënte Tefta. U shkrua për të kur ajo këndoi në Paris, u shkrua në vitet 1930 në të katër anët e Shqipërisë, u shkrua në Milano, Beograd e Bukuresht. Shkrime të tilla janë të shumta dhe unë i kam botuar në vitin 2000 në një libër që flet vetëm për fakte dhe jo interpretime të mijat.

Burimi i tretë i referencës për të vlerësuar një artist janë dëshmitarët e gjallë, që tani kanë vdekur, por që në kohën e koncerteve të Teftës kanë qenë në sallë dhe i kanë përcjellë mendimet e tyre qoftë me shkrim qoftë duke më rrëfyer mua ngjarje të shumta nga jeta e saj.

-Dr. Eno, geni tuaj muzikor duket se pati një ndikim të madh te vajza tuaj Teuta. Vë bast se ajo është krenare për gjyshen, gjyshin dhe atin e saj të shtrenjtë. Më tregoni jeni të njëjtë në talent, arritjet dhe sukseset e saj? Po djali me se merret?

Është vështirë të flasësh për fëmijët e tu, është më lehtë të flasësh për prindërit pasi ata ke të drejtën t’i adhurosh. Fëmijët nga ana tjetër i sheh me sy kritik. Dua të shpreh atë që ndjej, dhe kjo është se jam i kënaqur me sukseset e Teutës si soprano lirike. Vërtet që ka ngjashmërinë e timbrit të gjyshes, por ka natyrë e karakter tjetër të kënduari, ku spikat muzikaliteti dhe stili i frazimit. Kam qenë në shumë shfaqje të saj nëpër Angli apo dhe Itali, ku personazhin e Despinës që ajo krijoi ishte me të vërtetë shumë i goditur. Bukur ka kënduar ajo edhe Mozart-in e Puccini-n. Kam edhe djalin, Gentin, që është violinist dhe punon me Orkestrën e BBC të Skocisë. Është në violinat e para të asaj orkestre. Luan edhe solo, së fundi kemi luajtur bashkë ‘Meditation’ nga Massenet. Violinën e ka nga e ëma pasi edhe Raimonda, ime shoqe, edhe ajo është violiniste me Orkestrën e Baletit të Anglisë së Veriut. Jam i rrethuar nga tinguj; tingujt e prindërve të mi dhe tingujt e familjes sime të sotme. E megjithatë, ndjej që dua më shumë qetësi.

–Vërejmë fenomene të shëmtuara sot në muzikën shqiptare si plagjiatura, deformimi muzikor dhe komercializmi që po zvetënojnë muzikën e mirëfilltë shqiptare dhe muzikën popullore njëkohësisht. Liria që synojmë shpesh duket si e çoroditur. Si mund të ndihmojë shoqëria shqiptare për reduktimin e këtyre fenomeneve të shëmtuara?

Unë do ta shihja pak më ndryshe këtë që po ndodh. Është periudha e ndryshimit të madh të sistemit shoqëror e politik, të një ekonomie të re, asaj private, të iniciativave personale, kështu edhe muzika nuk ka si të mos bëhet pjesë e kësaj ‘lirie’ apo ‘çoroditje’ individuale e institucionale. Nuk kishte se si të mos kapërcehej nga ajo këngë statike e festivaleve, edhe pse melodioze, në një këngë më të lirë, në kuptimin e mirë të fjalës, edhe pse më me pak melodi. Janë faza që duhen kaluar edhe pse me vonesë. Në fund të fundit, ne jemi mësuar të jemi të vonuar. Me përjashtim të muzikës së lehtë që ka pasur ndryshime të dukshme, por edhe përparime të dukshme, fushat e tjera të muzikës, ajo e muzikës folklorike, ajo e muzikës tradicionale qytetare, por edhe e muzikës akademike apo savante, këto kanë mbetur në traditën e tyre të mëparshme, pavarësisht se përparimi diku mund të jetë më i madh e diku më i vogël. Këto fusha do të mbeten, në fund të fundit, pasaporta e identifikimit tonë kombëtar.

Për sa i përket ‘lirisë’ së mendimit në këtë proces tranzicioni, kjo liri, sipas meje, jo rrallë ka qenë më pranë anarkisë së mendimit. Kjo vjen ndoshta nga komplekse të brendshme të individëve që lidhen me këndvështrime sa personale e pasionale, apo me ndjesi (ligësi) të fshehura por të shfaqura si mendime ‘të lira’.
– Çfarë ju pëlqen dhe çfarë nuk ju pëlqen në punën tuaj? Në ditët e sotme tradita dhe realiteti  “përzihen” me vlerat fetare. Në opinionin tuaj si muzikant, që i përkisni binomit Artist &Njeri, qytetar dhe intelektual a ka ndonjë konfuzion që ndikon në marrëdhëniet njerëzore dhe ato ndërkulturore? Cili është ndryshimi ndaj të cilit kemi nevojë qoftë si individë edhe si shoqëri njerëzore?

Sikur vetëm kësaj pyetje t’i përgjigjesha do të mjaftohej për intervistën tonë. Sidoqoftë, diçka do të them. Është thënë e vazhdon të thuhet se për gjendjen tonë të sotme fajet i kanë pasur të tjerët. Jam i mendimit që do mënjanuar ky koncept edhe sikur të ketë qenë kështu. Bota, Europa e Ballkani shkon drejt integrimit më tepër se sa drejt veçimit. Na duhet të respektojmë më shumë njeri tjetrin brenda në vend që të na respektojnë edhe të tjerët më shumë. Vë re që ekziston herë pas here një gjuhë mediatike sa jo-etike aq dhe fyese. Njerëzit mbase janë mësuar me një klimë të tillë në vend, njeriu mësohet më gjithçka, por ju them me bindje që ata që ndjekin TV nga jashtë vendit, kushdo, shqiptarë a të huaj, nuk e përtypin dot me lehtësi atë që dëgjojnë e shkruhet. Është një imazh që do ndryshuar.

–Cili është koncepti tuaj për kombin, për pushtetin, për partitë politike dhe demokracinë në vendin tonë?

Të gjithë duhet të bëjmë sa do pak për vendin. Po bëre më shumë ndjehesh edhe më i respektuar. E kam trashëguar këtë botëkuptim nga gjyshi im, duke lexuar letrat e artikujt që i dërgonin atij apo që i dërgonte ai të tjerëve nga dhe në Egjipt, Amerikë a Shqipëri. Nga ato kam mësuar se sa shumë e shqetësonte atë çështja shqiptare, veçanërisht në dekadën e parë të shekullit XX kur Shqipëria nuk ekzistonte si shtet. Ndoshta një ditë do t’i botoj këto dokumente. E kam trashëguar këtë botëkuptim edhe nga nëna ime e cila gjithçka sa bëri në jetën e saj të shkurtër, e bëri për Shqipëri. Mund të jetosh pak e të bësh shumë dhe fare mirë mund të jetë e kundërta.

Për t’iu përgjigjur pjesës tjetër të pyetjes suaj, mund të them se gjatë kohës së gjatë që dhashë mësim në Universitetin e Leeds-it, nuk dëgjova një herë të vetme nga kolegët e mi që të simpatizonin këtë apo atë parti politike britanike. Përzgjedhja e ndonjë prej partive – më thoshte një koleg, të robëron, të bën të ndjekësh një linjë të caktuar partiake kur ti beson se edhe linja tjetër ka shumë gjëra të mira, por që ty nuk të lejohet të përqafosh ide të tjera jashtë doktrinës së partisë që ti mund të aspirosh. Atëherë, vazhdonte kolegu, përzgjidh ose shërbeji sa më me devotshmëri profesionit tënd dhe në këtë mënyrë do t’i shërbesh më mirë vendit e kombit. Ky është dhe botëkuptimi im sot, ta them fjalën nëpërmjet muzikës, të shkruaj libra mbi çështje muzikore dhe të dirigjoj orkestra. Në se këto të fundit, orkestrat, i dirigjoj me repertor shumicën të huaj, librat e i kam njëqind përqind me subjekte shqiptare. Është pak vonë të ndryshoj linjë.

–Ku qëndron forca e dashurisë që ju frymëzon në jetë mes të përditshmes njerëzore?

Gjithçka që krijoj dhe ekzekutoj, mundohem ta kthej në një gjë të pëlqyeshme, madje të dashur. Por jo gjithmonë ja arrij kësaj.

-Si e balanconi jetën midis karrierës profesionale dhe  përgjegjësitë familjare?

Jetoj vetëm me gruan nga që fëmijët janë në punët e tyre në qytete larg nesh. Por dhe gruaja shkon vazhdimisht me turne, e tillë është natyra e punës së saj, kështu që pjesën më të madhe të kohës e kaloj i vetëm duke shkruar, apo mbrëmjeve duke dirigjuar diku. Duhej ta kisha përmendur që në fillim se kam dalë në pension dhe e shijoj së tepërmi këtë periudhë pasi zgjedh atë që dua të bëj.

–Cila është këshilla tuaj për brezin e artistëve të rinj, veçmas atyre që dëshirojnë të bëjnë karrierë në muzikë?

Përpiquni që çdo gjë ta bëni prej vërteti dhe jo me gjoja.

-Cilët është kompozitori më i famshëm që ju admironi?

Mozart.

–Projektet tuaja në të ardhmen…

Koncert koralo-simfonik në Harrogate (27 prill): Mozart – Vesper-et dhe Fauré – Requiem.

Koncert simfonik në Tiranë (31 maj): Mahler – Simfoni No. 4, dhe ime bijë, Teuta, këndon repertorin e saj në pjesën tjetër të programit.

Monografi për Gaqo Çakon (pranverë 2013)