Sinopse dhe motive kulturore

Moikom Zeqo

PARA KUTISË SË SHAHUT

Shoh kutinë e shahut. Të hapur para meje. Katroret e zeza më ngjajnë si dritare ku janë shuar dritat, s’ka njerëz, ose s’kanë ardhur ende, ose flenë në gjumë të thellë. Katroret e bardha janë gjithashtu si dritare, ku dritat nuk shuhen kurrë, sepse ka aty studentë që bëjnë projektet e para, poetë që shkruajnë, të pagjumë sa shumë të pagjumë, të dashuruar që puthen në dritë, se nuk duan të puthen në errësirë. 23 nëntor 1970

DELFINËT

Deti Adriatik në një mesnatë të kthjellët. Hëna e plotë dukej shumë më e madhe se zakonisht. Me një barake në gjirin e Currilave rronte fill i vetëm peshkatari plak. Unë po rrija me të. Kishim hedhur tridhjetë grepa në det. Ishte mesnata e tretë që po gjuaja peshq me të. Më pëlqente të peshkoja. Isha në atë kohë 16 vjeç. Tepër i ri.

Befas e dëgjuam llapashitjen e bishtave të delfinëve që hidheshin. Ishte një tufë delfinësh jo më shumë se njëqind metro larg bregut vërtiteshin. I dëgjonim qartë mes heshtjes së thellë zërat e delfinëve. Ishte hera e parë që po dëgjoja diçka të tillë. Mbi ujëra dukej pasqyrimi i Hënës. Unë dhe peshkatari plak i pamë me ngazëllim dhe shumë gjatë delfinët. I shihnim dhe heshtnim. Peshkatari plak e ndezi një cigare dhe tha:

– Delfinët po hanë imazhin e Hënës në det.

Doja t’i përgjigjesha, e kërkova një batutë, një lloj tjetër metafore për delfinët. Por s’munda dot. Vetëm u mundova të përfytyroj delfinët, që fusnin në trupat e tyre atletikë dritën e Hënës.

Ah delfinët! Delfinët e mrekullueshëm! Delfinët e detit Adriatik! Delfinët e gjirit të Currilave me të përbrendshmet e tyre të hënëzuara në mesnatë 1971

MARTESA

Një burrë martohet me një grua. Martohet me bukurinë? Bukuria është kudo. Pse s’martohet ahere me Hënën, detin, përrenjtë, sorkadhet përrallore, lulet, pikturat? Oh, kjo do të ishte martesë shpirtërore. Martesa të tilla janë të infinitëshme. Martesë e një burri dhe një gruaje është plot fuqi natyrore e së njëjtës. Pra edhe martesë esencialisht fizike, shqisore. Vetëm artistët ndryshojnë. Ata dashurojnë kozmosin, erërat, thërrmijat, peizazhet, gjuhët fonetike, fantazmat, mitet, makinat, piramidat, shpellat e nëntokshme, skulpturat antike ende të pazbuluara, fluturat, raketat, lojën e shahut, shpatat, kuajt, shtrëngatat, luanët, monumentet, mbishkrimet, nuancat e tingujve, magjinë e numrave, shpikjet e shkencës, paradokset e historisë, miliardat e të vdekurve, çeljen e orkideve, lëvizshmërinë kaotike të ngjyrave, mumifikimin e mistershëm, argjendarinë e simboleve, të çmendurit që profetizojnë në një gjuhë që nuk ekziston, shpikësit e gjuhëve universalet, mamuthët, milingonat, grifonët, centaurët, enët laboratorike të alkimistëve, ndeshjet e toreadorëve, gjakun e masakrave, autodofetë, lundrimet drejt të Panjohurës, fyejt dhe pianot, makineritë që janë gjithashtu piano të hibridizuara, naftën dhe avullin, rrezet e Diellit, Yllin Sirius, jashtëtokësoret, lëvizjet e Arlekinit, rritjen e hundës së Pinokut, baobabët dhe eukaliptet, sfinksin e piramidave, afresket e Mikenës, kafkat e njerëzve prehistorikë, koncertet, vrapimin e kuajve të djersitur në agim, gotat e thyera të gostive të mëdha, mbretërit që heqin dorë nga kurora e bëhen lypsa, profetët plot vizione shumë më përpara zbulimit të televizionit, unazat dhe prangat (që janë e njëjta gjë), anijet akullthyese, polet dhe shkretëtirat (që janë gjithashtu e njëjta gjë), majmunët dhe fluturat (që s’janë e njëjta gjë), tanket dhe xhirafat (që gjithashtu s’janë e njëjta gjë), dorëshkrimet, kodikët, palimpsestet, gravurat dhe llambën e Aladinit, epidemitë dhe antibiotikët, dritën dhe fushën manjetike (që s’kapen dot me dorë), thellësitë dhe shqiponjat vetmitare, skeletet e dinozaurëve dhe arkitekturat, (që mbase janë e njëjta gjë), ëndërrat dhe personazhet (që mbase s’janë e njëjta gjë), klithmën e lindjes së foshnjës dhe heshtjen e të vdekurit (që janë jo një kundërvënie, por një plotësim), mjerimin dhe elegancën (që s’përputhen kurrë), korbat dhe idetë (që vetëm fluturojnë), sirenat dhe këmbanat e katedraleve, fotografitë dhe gjeologjinë (që lindin njëra tjetrën), gladiatorët dhe filozofët (që vrasin njëri tjetrin), karrocat dhe orët (që mbijetojnë nga rrotat), kasapët dhe mbirjen e filizave të barit, Diellin dhe shpirtin, përkrenaret e kalorësve dhe skafandrat e kozmonautëve (e njëjta racë!) kosheret e bletëve dhe metropolet, molekulat dhe mikrobet, aromat dhe metaforat, krimbat dhe trenat, fletoret dhe tabelat e shumëzimit, dëshpërimin dhe shpresën, kutinë e Pandorës dhe formulat e Ajnshtajnit, katastrofat dhe mbijetesën, pëllumbin e Pikasos dhe katër kalorësit e Apokalipsit, bukën dhe duart, ujëvarat dhe verën e tryezës, arin e ikonave dhe lulëzimin e agavieve, futurologjinë dhe makinën e kohës, vijat e drejta paralele dhe trekëndëshat me më shumë (ose më pak) 180 gradë, lepujt dhe Pitagorën, vetëvrasjet dhe blasfemitë, të vetmuarit dhe epigonet, prostitutat dhe virgjëreshat (gjithashtu e njëjta racë), helikopterët dhe karkalecat, elektricitetin dhe boshllëkun, spermën dhe shkretëtirat, ujësjellësit dhe epruvetat, ankthin e pritjeve dhe tërë acidet, balenat dhe dirizhoblat, furrat e bukës dhe nekropolet plot eshtra, këngën e gjelit dhe buçimën e topave, lojën me litar të vogëlusheve dhe ylberin, kancerin dhe zvetënimin, kopshtet zoologjike dhe burgjet, kështjellat dhe bankat, utopitë dhe herezitë, stinët dhe ringjalljen e të vdekurve, Prometeun dhe Frankenshtajnin, semaforët dhe telat me gjëmba, helmin dhe ilaçin shpëtimtar, planetin Tokë dhe gjithë galaktikat e panumërueshme, lirikën e infinitit dhe insektet efemere, puset e naftës dhe dejet, aortat e trupit, idhujt dhe fishekzjarrët, lëvizjen e shigjetës dhe ngrirjen e saj në flurudhë, harresën si higjienë e kujtesës, liliputët dhe Guliverin, Davidin dhe Goliatin, Cianurin dhe pjalmin, rrokjet e një vargu dhe vagonët e një treni, ultimatumet dhe rebelimet, parukjerët e mbretërve dhe krifat e luanëve të vdekur, ushtarët prej plumbi dhe nëpunësit, kirurgët dhe qelbin e plagëve, gangrenën dhe gjërat e gabuara, thikat dhe kangjellat, optikën dhe padukshmërinë, arsyetimin dhe mikroskopin elektronik, sintaksën dhe programet e robotëve, fuqinë (pafuqinë) e pushtetit dhe lirinë, opiumin dhe imagjinatën, absinthin dhe nargjilenë, hapat e foshnjës dhe hapat e Armstrongut në Hënë, murin e madh kinez dhe litarin e varjes së Fransua Vijonit, cironkën në xhepin e De Radës dhe balenën Mobi Dik, dehjen e Du Fusë dhe TBC-në e Migjenit, çmendurinë e Rembosë dhe qëndresën e Jan Husit, Ejfelin dhe fletët e mullirit të Don Kishotit, kalin Buqefal të Aleksandrit të Madh dhe miun e Robert Bërnsit, që ja prishi folenë, fustanellat e shqiptarëve dhe gajden e skocezëve, varrin e pagjetur të Lorkës dhe varrin e pagjetur të Onufrit, esetë e Montenjit dhe mbishkrimet e Kretës, gurin e rrokullisur të Sizifit dhe brumbujt e shenjtë të Egjiptit, Vdekjen e vjeshtës dhe vdekjen e Hamletit, mirënjohjen dhe thikën e Brutit, shtegtimin e mbretërve magë dhe Lizën në Botën e Çudirave, zjarrin e Xhordano Brunos dhe shpikjen e llambës nga Edisoni, mollën e Njutonit dhe satelitët, universin dhe hiçin, milingonat dhe Akilin (e lindur prej tyre), jehonat në zbrazëtirë dhe famën pakuptim, katakombet dhe kozmogromet, arkeopteriksin dhe balonat prej letre, frizerin e frigoriferit dhe arkivat, fenerët kinezë dhe kaledoiskopet, vërtitjen e skenave në teatër dhe flugerët, rrjetat e peshkatarëve dhe paralelet dhe meridianet, yllësit dhe tatuazhet, zeron dhe infinitin, që s’perceptohet dot. Artistët martohen me të gjitha këto. Dhe janë poligamë! Dhe ç’fëmijë që lindin! Aleluja 1Durrës, nëntor 1972

KOHA E KOSGUNIT

Në vjeshtën e vitit 1972 si gazetar i gazetës “Drita” udhëtova në krahinën e Lumës në Veri. Herë me makina të rastit, herë më këmbë. Kalova nga fshati në fshat deri në Kalanë e Dodës. Kalaja e Dodës gjeografikisht bën pjesë në pellgun e poshtëm të Drinit të Zi, që përfundon në Lumë, ku bashkohet me Drinin e Bardhë. Takoja njerëz, flija në shtëpitë e fshatarëve, mbaja shënime. Në Kalanë e Dodës bujta në shtëpinë e plakut Ukzar R. Plaku qe 80 vjeç. I veshur me tirq. I gjatë dhe i thatë. Me një ballë si të skalitur. Një sy e kishte të verbër, të goditur nga një cifël guri, gjatë shpërthimit të një gjyleje topi nga nazistët gjermanë kur bënë një masakër në fshat në dimrin e vitit 1943. Plaku dhe të tjerët kishin shpëtuar mes bombardimit e kishin jetuar në një shpellë në mal. Syrin tjetër e kishte mirë, madje dukej sikur shikonte dyfish me këtë sy. Plaku kishte qenë tërë jetën bari. E shoqja i kishte lindur dhjetë fëmijë, shtatë djem e tri vajza. Mbas lindjes së dhjetë e shoqja vdiq. Ndërkohë fëmijët ishin rritur. Plaku jetonte me djalin e madh të martuar dhe me shumë fëmijë. Të tjerët gjithashtu kishin krijuar familjet e tyre dhe qenë shpërndarë në qytete dhe fshatra. Me plakun bëra disa biseda të çuditshme. E pyesja për mitet dhe legjendat e lashta.

– Aha, thoshte plaku. Ti do të dish gjëra nga koha e Kosgunit.

– Koha e Kosgunit? Ç’është kjo kohë?

– Kosguni është vendi ku ka lindur Koha.

– Koha s’mund të lindë…

– Unë jam plak. S’e di ç’thonë librat. Por e di se Koha ka ardhur nga larg, shumë larg nga këtu. Ka ardhur nga Kosguni.

– Ç’është ky emër? Ç’do të thotë ky emër?

– Askush nuk e di tani se ku bije Kosguni. Por dihet se është diku nga lind Dielli. Koha ka lindur nga një vrimë në Kosgun. Dhe u përhap kudo.

– E çuditshme.

– Po. Nga një vrimë e vogël. Dhe tani koha është kaq e madhe dhe nuk ka fund.

– Koha ka qenë gjithmonë. S’ka si të lindë nga një vrimë.

– Njeriu pa lindur nuk ka kohë. Kur lind ka kohë.

– Si?

– Po, kështu është.

– Po kur njeriu vdes, vdes koha?

– Jo, nuk vdes, po shtohet, shtohet… Të gjithë ata që lindin e shtojnë kohën. Kafshët, zogjtë, bimët e shtojnë kohën. Edhe një milingonë, një mizë. Shqiponja dhe breshka që jetojnë shumë gjatë e shtojnë kohën më tepër se sa iriqi, ose krimbi, që jetojnë më pak. Njeriu që jeton 100 vjet e shton kohën më shumë nga ai që jeton më pak. Ja kështu!

– S’e kisha dëgjuar një gjë të tillë. Është një gjë origjinale për kuptimin e Kohës. Vërtet po habitem.

– Koha është e gjallë sa jemi ne të gjallë. Kur vdesim s’e shtojmë dot më kohën. Të vdekurit s’e shtojnë më. Po lindin të tjerë dhe e shtojnë kohën. Dhe s’mbaron asnjëherë.

– Por nuk ka vetëm një kohë o bir. Ka shumë kohë.

– Shumë kohë? Kohë të ndryshme?

– Ka. Sigurisht që ka.

– Të lutem më thuaj si paska edhe kohë të tjera?

– Ah, koha e kreshnikëve është ndryshe nga koha e njerëzve. Në fillim ata lindin si njerëz, si ti dhe unë. Pastaj ndryshojnë.

– Po si ?

– Ndryshojnë. Në male është shpella Gurra e Bardhë. Në një shpat të thepisur ku është e vështirë të ngjitesh. Te shpella jeton Nënë Grogana. Jeton prej shekujsh dhe nuk plaket. Flokët e saj rriten me shpejtësi. Grogana i prêt e thur me to në një avlëmend pëlhura. Flokët e saj janë me ngjyra. Për ca kohë kanë ngjyrë të zezë, pastaj të kuqe, të artë, të bardhë, jeshile. Grogana rri krejt lakuriqe në shpellë. Sisët e saj janë të mëdha dhe aq të gjata sa i hedh pas krahëve në shpinë. Askush s’e sheh dot Gorganën përballë se ajo e bën në gur me vështrimin e saj. Ata që kanë guxuar dhe kanë mundur të hyjnë në shpellë nga një vrimë në anën e pasme po të shkojnë e të pinë qumësht në sisët pas shpinës fitojnë fuqi dhe bëhen kreshnikë. S’janë më njerëz të zakonshëm. Nënë Grogana e ndjen që po ja thithin qumështin dhe s’lëviz. I vjen mirë që po ja pinë qumështin e saj magjik. Ajo u hedh njerëzve të bërë kreshnikë pëlhurat me ngjyra të avlëmendit pa e kthyer kokën, duke i vërtitur ato pas krahëve. Kreshnikët përherë kanë veshur rroba nga pëlhurat e Nënë Gorganës. Ato rroba s’i shpon shigjeta, s’i pret shpata. Prandaj janë kreshnikë.

Unë s’kisha më fuqi që ta pyesja përsëri plakun. Nuk u besoja veshëve. Të ishin vërtetë legjenda të zonës këto që po thonte ai, po plaku po shpikte, po sajonte lehtësisht gjithçka? Ndjeva një dyshim të tmerrshëm. Si ka mundësi që ky plak në një fshat të largët, larg librave, bibliotekave – rrezik plaku s’dinte as të lexonte dhe as të shkruante – më flet mua sikur ai të qe një lloj filozofi i veshur me tirq për konceptin e kohës, që i ka torturuar mendjet më të mëdha dhe më të ditura të njerëzimit? Fjalët e tij kishin një qetësi gati tallëse dhe provokuese. Ky plak tregonte gjëra që s’i kisha dëgjuar asnjëherë. Koha e Kosgunit. Ç’dreq emri qe ky Kosgun? A mund të mbarttë dhe të kishte një shpjegim etimologjik shkencor? Apo qe thjesht i sajuar nga plaku? Po si e ka sajuar? Pse nuk sajoi një emër tjetër? Pse pikërisht emrin Kosgun? Po çmendte ky arsyetim dhe s’gjeja dot rrugëdalje. Më mungonte kështu logjika për të besuar ç’ka dëgjova, qoftë edhe të paraqitura si mitologji popullore. Mirë që thotë se koha ka lindur, gjë që mendja ime s’e pranonte as si konvencion poetik, por ngul këmbë se koha vetëm shtohet pa asnjë cak. Dreqi e mori! Këtë s’e ka thënë dot as Albert Ajnshtajni! Po kjo nënë Grogana? Në Eposin e Veriut Ajkuna i hidhte sisët mbas shpine. Të njëjtën gjë bën dhe Grogana. Po shpjegimin se njerëzit e zakonshëm bëhen kreshnikë duke provuar shijen e qumështit të gjinjve të saj s’e kisha hasur asgjëkund. Asnjë dijetar s’di gjë për këtë rrëfim, apo variant mitik.

Bisedën e mësipërme, por edhe bisedat e mëvonshme me plakun Ukzar R. i kam shkruar në gjuhën letrare, pa respektuar të folurën e tij veriore dhe dialektore. Pra e kam bërë një marrëzi të pafalshme, nuk kam ruajtur gjuhën ekzotike, të çuditshme, plot shprehje lakonike të plakut. Me gjuhën standarde letrare fjalët dhe fjalitë e plakut ruajnë përmbajtjen e ideve por kanë humbur tërësisht formën plot nuanca dhe vesk të lashtë.

Ndenja dy ditë në shtëpinë në formë kulle me gurë të skalitur të bardhë të plakut. Mëngjesin e ditës së dytë dola me të në mal. Kaluam mes një pylli me pisha. U dëgjua një zë i fortë shpendi.

– Është gjeli i egër, tha plaku duke buzëqeshur lehtë.

– Pse ka gjel të egër?

– Gjeli i egër ka pendë dhe bisht të gjatë plot ngjyra. Gjahtarët nuk e kapin dhe nuk e vrasin dot. Ikën si vetëtima. Gjeli i egër është shpendi që Nënë Grogana do më tepër.

– Përse Nënë Grogana? Vërtet e ke dëgjuar këtë legjendë? Ta ka thënë babai? Gjyshi? Stërgjyshi? Ato ta kanë thënë?

Plaku u mendua. Më tha:

– Jo, nuk ma kanë thënë ata.

– Po kush ta ka thënë? Njeri ka qenë ai që ta ka thënë, apo ndonjë kreshnik? Apo shtojzovalle?

– S’ma ka thënë askush.

– Po s’e di?

– E kam parë në ëndërr.

– E ke parë në ëndërr? Dhe u beson?

– Çdo gjë që shoh në ëndërr është e vërtetë. Është krejtësisht e vërtetë. Por s’e kam parë vetëm unë në ëndërr. E kanë parë edhe të tjerë, në ëndërr dhe ata, Nënë Gorganën.

– Ka edhe të tjerë?

– Tri vetë e kanë parë në ëndërr Nënë Gorganën, të tri të moshuar, Bibian Tuli 87 vjeç në fshatin Ceren, Orik Shkreli 99 vjeç në fshatin Kalis dhe unë. Ata kanë vdekur tashmë. Por unë jam gjallë.

– Keni parë të njëjtën ëndërr?

– Po të njëjtën ëndërr.

– Pa biseduar kurrë më parë me njëri-tjetrin.

– Asnjëherë s’kemi biseduar për Nënë Gorganën, që më përpara se sa ta shihnim gati në të njëjtën kohë, në të njëjtin vit dhe në të njëjtën natë ëndrrën e njëjtë. Ëndrrën me Nënë Gorganën dhe shpellën e saj.

– Çudi e madhe. Vërtetë çudi!

– Jo, s’ka ndonjë gjë shumë të çuditshme.

– Kur e keni parë këtë ëndërr? Të lutem ma thuaj!

– Ka qenë një natë shkurti e vitit 1967. Një natë e ftohtë shkurti. Gjithë natën ra breshër kokërrmadh dhe afër mëngjesit dëborë. S’kisha parë kurrë dëborë kaq të bardhë. Breshëri kishte goditur shumë zogj duke i rrëzuar përdhe. Kishin mbetur pa frymë mes dëborës, të mbuluar prej saj. S’kishte ndodhur më parë kjo. Shumë zogj. Të gjithë i panë kur shkriu dëbora. Zogjtë e gjorë!

– Ç’datë e shkurtit qe? E mban mend?

– E mbaj mend shumë mirë. Por nuk dua ta them.

– Po pse?

– S’dua ta them. S’kam qejf ta them.

Tymosëm nga një cingare tek Varri i Dervishit dhe lëvizëm përsëri. Arritëm tek shkrepi madhështor i Fumajsës rrethuar nga pishat shekullore.

– Këtu, më tregoi plaku ka ndodhur kur ishte gjallë mbretëresha Teuta e ilirëve një ngjarje. Një ujkonjë e sulmoi një pelë të bardhë. Pela qe e fuqishme, e shkelmoi ujkonjën dhe e vrau. Por u plagos keq. Pela e bardhë ju ngjit shkrepit të Fumojsës. Të gjithë menduan se pela do të kishte mbaruar diku. Pas dymbëdhjetë vitesh pela e bardhë doli, por këtë herë me dymbëdhjetë mëza, gjithashtu të bardhë. Pela dhe mëzat u panë të gjallë për 300 vjet. Pastaj u kthyen në gurë.

S’e kuptoja kokëfortësinë e beftë të plakut! Qe i vërejtur në fytyrë. Syri i shëndoshë i shkëlqente. S’e ngacmova më me pyetje. Lëvizëm mes gurit dhe shtigjeve të pyllit. Arritëm në bregun e Bakllës, pranë lumit të Cajës. Ujërat lëviznin me shpejtësi. Aty pamë muranën e një varri të vjetër pa mbishkrim.

– Është Varri i Dervishit, më tha plaku.

– Ka ndonjë histori për të?

– Ka. Dervishi qe një burrë i shenjtë. Në fillim kishte qenë ushtar kalorës i Lekë Dukagjinit. Pastaj e hodhi shpatën dhe u bë njeri i shenjtë. Njëherë hyri në lumin e Cajes dhe uji i rrëmbeu një këpucë. Doli nga lumi pa këpucën. U mërzit. Donte ta gjente këpucën. Dëgjoi një zë, zërin e një shtojzovalle që qe e papashme. Zëri i tha se nëse donte ta gjente këpucën, kjo mund të bëhej, por sa ta mbathte këpucën do të vdiste në çast. Dervishi u mendua. S’donte t’ia linte lumit këpucën. S’është e drejtë t’ia rrëmbente lumi. Këpuca qe e tij. Lumi duhej t’ia kthente. Dervishi ju përgjigj zërit të shtojzovalles pa trup se më mirë le të vdiste por këpuca qe e tij dhe i takonte vetëm atij. Ashtu u bëftë, i tha zëri. Befas lumi i Cajës u tha, uji humbi i tëri. Në shtratin bosh të lumit Dervishi e gjeti këpucën dhe e mbathi. Sapo doli në breg uji i Cajës vërshoi përsëri. Por edhe Dervishi vdiq në vend. Këtu i bënë varrin.

Pashë shkrepin e Fumajsës. Dallova mes gurëve të mëdhenj aty vërtetë disa forma zoomorfe. Mos ndoshta po më bënin sytë? U endëm mes gurëve (mes pelave dhe mëzave mitikë?) dhe dolëm në një qafë ku fillonte një pyll ahu. Ajri qe i freskët plot oksigjen. Isha ende kureshtar. E pyeta plakun se a dinte ndonjë legjendë për Kalanë e Dodës.

– Di atë që e dinë të gjithë. Në kohëra shumë të vjetra këtu erdhën 300 kalorës nga një vend i panjohur. Ata ishin të një race tjetër. Edhe kuajt ashtu i kishin, të një race që s’e kishte parë njeri. Ata quheshin Kalorësit e Zinj. Të egër. Të pamëshirshëm. E pushtuan vendin, bënë vrasje, dogjën. Pastaj ata kërkuan që t’u sillnin 300 nuse shqiptare. Ndryshe do të shfarosnin gjithçka. Njerëzit këtu ranë keq. Mes tyre qe një plak 300 vjeç që quhej Dogjë Doda. Fort i mençur. U këshilluan me të. Ç’të bënin? Dogjë Doda u tha ç’të bënin. 300 djemtë më trima të hipnin në kuajt e tyre e të mbuloheshin me rroba nusërie dhe me duvakë në kokë. Nën të të mbanin shpatat. Ju dërgua lajm Kalorësve të Zinj se në një ditë të caktuar do të vinin nuset të pashoqëruara. Ata e besuan. I panë 300 kuajt dhe nuset duke ardhur drejt tyre. Kuajve ua kishin krehur jelet e gjata që i kishin ngjyer me ngjyrë të kuqe. Tamam kuaj dasme. Kalorësit e zinj nuk e kuptuan rrezikun. Secili prej tyre e morri nga një nuse me duvak. Dhe u shpërndanë për të bërë atë që bën mashkulli. Por kur të shkujdesur i ngritën duvakët s’panë fytyra vajzash. Panë djemtë trima të Lumës me mustaqe dhe hakmarrës. Djemtë i therën Kalorësit e Zinj. Pastaj e ndërtuan Kalanë, që e quajtën me emrin e Dodës.

Kishim udhëtuar gjatë tërë ditës, duke biseduar. S’kisha bërë asnjëherë biseda të tilla ku mitet dhe historia ndërthureshin si në artin surrealist.

Afër muzgut morëm rrugën e kthimit. Arritëm tek shtëpia. Do të flija edhe një natë dhe të nesërmen do të nisesha për në Tiranë. Fjeta mirë. Natyrisht nuk e pashë në ëndërr Nënë Gorganën. U çova nga gjumi sapo kishte zbardhur. Plaku qe zgjuar më herët.

E pimë një kafe dhe një gotë raki. Plaku më dukej akoma më legjendar dhe enigmatik. Në fillim i pavendosur, por më pas me ngul i bëra plakut një pyetje që më mundonte:

– Përveç ëndrrës, që thua se e ke parë vërtetë të gjitha historitë që më tregove nuk i ke përjetuar. A mund të më thuash se ke parë me sytë e tu diçka, që njerëzit e sotëm s’e shohin më, fjala vjen ndonjë shtojzovalle të gjallë? Thuhet se ende ato jetojnë mes pyjeve. Por s’i sheh kush. Ti ke parë qenie të tilla?

Plaku lëvizi. Piu ngadalë kafen.

– Kam parë, tha. Kam parë gjënë më të bukur në jetën time.

– Çfarë?

– Kam parë kur isha fëmijë i vogël Kalin Me Dy Kokë. Tërë malësorët e dinë legjendën e tij. Thuhet se shfaqet një herë në vit, kur vjen koha për të mbjellë tokën. Po të mos dukej ai toka s’kishte më fuqi, asgjë s’mund të mbinte pa Kalin Me Dy Kokë!

– Po si munde ta shihje?

– Të tregova se isha fëmi, ndoshta dhjetë vjeç. Po kërkoja luleshtrydhe në mal. Dëgjova një zhurmë, një trokth. Ktheva sytë dh e pashë.

– E pe vërtetë.

– Po e pashë, bile me të dy sytë. Ende e kisha mirë syrin që më vonë ma prishi cifla në 1943. Në fillim lëvizi era me vrull. Pastaj e pashë pas erës. Qe diçka shumë e bukur.

– Si qe ?

– Nuk qe tamam një kalë siç thuhej. Qe një pelë me një mëz të vogël të ngjitur në shpinën e saj. Tamam me dy kokë. Po, po, qe një pelë shumë e madhe, me trup shumë të madh. Jelet i kishte të gjata. Sytë i shkreptinin. Koka e mëzit qe e bukur, më e vogël dhe sytë i kishte të gëzuar, siç i kanë tërë fëmijët. Pela në kalim nuk m’i hodhi sytë, por sytë e mëzit më panë drejt e në sy. Mëzi më hingëlliu. Ky çast i shkurtër m’u duk i gjatë. Pastaj pela me mëzin që i rritej pa shkëputje sipër mbi trup u zhduk mes drurëve. Po unë e pashë, e pashë. Pela s’më pa. Por ama mëzi më pa. Këtë s’do të harroj. S’kam se si ta harroj.

– Nuk dyshon fare? Vërtet e ke parë?

– O bir! Bën shumë pyetje. Unë nuk di të gënjej. Pse të gënjej? S’kam pse gënjej. S’i mund ta përshkruaj diçka që s’e kam parë? Pela që kishte forcë të papërmbajtur qe e lartë, tri herë më e lartë se një pelë e zakonshme. Qe e bardhë, e bardhë si retë. Edhe mëzi i saj qe i bardhë. Mëzi qe më i bukur se pela. Më i butë. Ç’sy që kish!

– U the njerëzve të familjes ç’kishe parë kur u ktheve në shtëpi? Të besuan?

– Ndenja gjatë në pyll, ikja e pelës me mëz në shpinë kishte ndryshuar drejtimin e degëve të drurëve, mes të cilëve kishte çarë me trokth. Në shtëpi s’ua tregova ngjarjen të tjerëve, por nënës time po.

– Të besoi?

– Më dëgjoi duke u dridhur. Më vuri duart mbi fytyrë. Më puthi në ballë. Më besoi pa fjalë. Mos u thuaj askujt, bëre mirë që ma the mua. Është krejt e vërtetë ajo që ke parë, më tha.

– Ta kujtoi më vonë kur u rrite këtë ngjarje ?

– Jo s’ma kujtoi. As unë dhe as nëna nuk folëm më për këtë gjë. Nuk di pse ta tregova ty. Po ti nuk më beson, apo jo ?

– S’e di.

– Po the s’e di do të thotë se nuk më besoni. S’ka gjë. Le të mos më besosh. Ç’rëndësi ka ! S’do të më besosh, mos më beso !

– Dëgjo, mos më keqkupto ! Mos më lëndo ! Nuk është thjesht një çështje besimi.

– E di. Ndoshta më vonë do ta kujtosh ç’të kam treguar. Më vonë. Shumë më vonë.

Pastaj plaku heshti dhe nuk foli më. As unë nuk fola. U dëgjua zhurma e rëndë e një kamioni të ngarkuar me trungje të prerë. Rruga ishte poshtë kodrës ku qe shtëpia. Nja njëqind metra më poshtë. Shoferi më thirri në emër dhe ma bëri me dorë duke e ndaluar kamionin. Ishte djali i madh i plakut. Ai punonte në transportin e drurëve në stacionin e sharrave 2 orë larg në veri të fshatit. Ishim marrë vesh që më parë që do të më merrte me vete të më çonte në qytetin e Laçit, ku e kishte mbritjen e shkarkimit të trungjeve.

E falënderova plakun.

– Nxito, më tha.

E përqafova. Zbrita poshtë. Hipa në sediljen pranë shoferit. Kamioni u nis duke buçitur. A do të kthehesha përsëri në Kalanë e Dodës?

***

Në Laç gjeta një makinë të rastit dhe erdha në Tiranë. E shkrova një reportazh për aktualitetin në krahinën e Lumës, që u botua të dielën tek “Drita”. Një reportazh me kooperativistë, barinj, mësues dhe nxënës të gëzuar, shtëpitë e kulturës, mbjelljen e pishave të reja dhe prerjen e pyjeve shekullore, ujëvarat, muzgjet, qendrat shëndetësore, përgatitjet e grupit folklorik të Lumës për festivalin e ardhshëm kombëtar, shkëlqimin e gurëve, rrugët e thepisura, me një fjalë për jetën e re. Por në reportazh nuk shënova asgjë nga ato që dëgjova disa ditë rresht nga plaku i çuditshëm. E doja poetikën e mitologjisë popullore por e shikoja me skepticizëm si diçka pafundësisht të largët. Shumë të largët. Diçka konvencionale. Mitet për mua ishin fantazma të kujtesës së kohërave.

***

Kaluan dhjetë vjet. Një ditë shkova në Institutin e Kulturës Popullore për të takuar një mikun tim, etnografin e vjetër Rr.X. Shkuam të pinim diçka në një birrari, pranë Institutit. U ulëm dhe morëm gotën e parë të birrës. S’di pse më shkrepi për t’i rrëfyer Rr.X bisedat e mia me plakun e Kalasë së Dodës. Rr.X. qe një specialist i ditur. E njihte shumë mirë kulturën popullore të veriut. Më dëgjoi me vëmendje. Kur po i flisja për pelën me mëzin e ngjitur mbi trupin e saj dhe bindjen e patundur të plakut që e kishte parë me të vërtetë, Rr.X më ndërpreu dhe më tha:

– A marrim dhe një gotë birrë tjetër?

– Sigurisht.

– Rasti i plakut të Kalasë së Dodës është i veçantë, tha Rr.X. tepër i veçantë.

– Më bren dyshimi nëse plaku, padyshim i zgjuar, mos më ka treguar gjëra që i ka sajuar vetë. Ose ka dëgjuar legjenda nga ato që transmetohen brez pas brezi, por ka futur në to perceptimet e tij, duke i ndryshuar. Një proces i tillë subjektiv realizohet përherë. Por plaku ka një imagjinatë më të plleshme, pra edhe një vizion jo të zakonshëm.

– Mundet. Historia e tij për pelën me mëzin e ngjitur në trup, mua më kujton një figurë mitike shqiptare të quajtur Dhevështruesi, një kalë, a një lloj Pegazi, apo linkorni, që sheh në brendësi të gurit, lajmëron ardhjen e pranverës dhe me frymën e tij bën të lulëzojnë pemët, që lëviz në kohë dhe në hapësirë, që fluturon në qiej apo ecën në thellësitë e detit njësoj si delfinët. Ilirët antikë i adhuronin kuajt. Ky ritual është trashëguar në mesjetë edhe tek shqiptarët. Por tek plaku i Kalasë së Dodës ky besim ka diçka shumë personale.

– Po shumë personale. Ai qe i bindur se e kishte parë vetëm ai.

– Legjendat e tjera që të ka thënë janë motërzime të legjendave që janë regjistruar nga kërkuesit e folklorit.

– Po ato që më shprehu plaku për kohën e Kosgunit dhe shpellën e Nënë Gorganën?

– Elemente të ngjashëm ekzistojnë edhe në lidhje me to. Por përsëri ka një origjinalitet të strukturuar prej vetë plakut. Pse nuk shkruan një studim për këto? Do ta botojmë tek revista shkencore e Institutit.

– S’dua të shkruaj asnjë studim. Megjithatë bisedat me plakun s’kam për t’i harruar. Ishte vërtet një plak befasues.

– Po. Një plak i rrallë.

Mbasi pimë birrat u kthyem në zyrën e Rr.X. në Institut. Kudo libra. Një makinë e vjetër shkrimi “Oliveti”. Fotografi të njerëzve me kostume etnografike. Një lahutë 200 vjeçare e varur në një gozhdë në mur. Harta e Shqipërisë. Pashë librat. Mes tyre preka një vëllim në frëngjisht të një farë Henry Genep (s’e kisha dëgjuar këtë emër). Libri quhej “La formation des legendes”, Paris, 1901.

– A mund ta marr këtë libër? Ta lexoj dhe ta kthej, i thashë Rr.X.

– Merre. Sigurisht. Po mos harro të ma kthesh.

– Faleminderit.

U ndava me Rr.X. Në mbrëmje nisa ta lexoj librin nën dritën e abazhurit në tryezën e shkrimit. Që në faqet e para libri më tërhoqi. Autori shtjellonte tezën se subjektet e legjendave të popujve janë arketipal. Legjendat shtegtojnë nga një popull tek tjetri. Në faqet 50-53 befas lexova emrin Kosgun. U përqendrova. Kosguni? Pra paska një vend që quhet Kosgun. Kosguni është vendi mitik në Lindjen e Largët. Ky emër del në Kaukaz, Kostandinopojë, më herët në Babiloni dhe Egjipt, si dhe në legjenda në Tunizi, Ishujt e Azisë së Vogël, në Antioki, në Marok dhe në Shqipëri. Hapa sytë. Po, shënohej në librin e Henry Genep-it edhe Shqipëria. Ku e kishte gjetur Genep-i këtë të dhënë? Kjo qe një enigmë e pazbërthyeshme. Koha e Kosgunit! Dreqi e mori. Porta e mbyllur e enigmës. E fosilizuar. Hajde e merre vesh ç’do të thotë ky emër ! Pse ka arritur deri në Shqipëri? Gjeta bllokun e shënimeve që kisha mbajtur në shtëpinë e plakut në vitin 1972. Rilexova gjithçka. Këto biseda ishin sinopse. U ndala tek ëndrra e plakut për Nënën Grogana, që e kishte parë njëkohësisht edhe me dy pleq të tjerë të zonës. A mund të shohin njerëzit ëndërra të njëjta? Përpikmërisht të njëjta? Ndala tek shënimi ku plaku më kishte thënë se kjo ndodhi në një mesnatë shkurti e vitit 1967. E vitit 1967? Pse në 1967? Pse? Diçka më kërciti në mekanizmin e kujtesës. A nuk mbajti në 6 shkurt 1967 Enver Hoxha një fjalim ku shpalli anulimin e fesë dhe institucioneve të tyre në Shqipëri? Ç’lidhje kishte ëndrra e plakut me revolucionin grotesk ateist? Me plakun vetëm për politikën e ditës nuk folëm. Plaku si botëkuptim ishte përtej feve të mëdha, përtej krishterimit dhe myslimanizmit. Ai qe i kohërave pagane. Ai ishte mbase shqiptari i mbramë i këtij paganizmi pothuaj të vdekur. Tek plaku mbijetonin shtojzovallet dhe kreshnikët. Ai ende ruante diçka nga shkëlqimi i një bote të humbur. Tek ai vinin kumtet dhe plaku e dinte se kumtet e kishin zgjedhur pikërisht atë. Ai shqisonte një histori motike krejt të ndryshme nga tërë kronikat e historisë dhe sidomos të historisë moderne. Ai kishte lindur në fundin e shekullit XIX. E u plak në shekullin XX. Po në të vërtetë ai kishte lindur në kohën e Kosgunit. Qe dëshmitar i vrimës nga lindi Koha. E kishte kërkuar shpellën e Nënë Gorganës, por s’e kishte gjetur ndaj nuk qe nga raca e kreshnikëve. Po ai e pa në ëndërr Nënë Gorganën. Të gjitha qenë fanitje. Përjetime fantastike. Të gjitha ndërthureshin dhe plekseshin. Ai nuk jetonte jetën e re. Jetonte në një vetmi mitike. Qe një përjashtim në kohë dhe në hapësirë. Peizazhet për të qenë të shpirtëzuara. Ai lëvizte nëpër një shpirt universal, që ishte në fakt shpirti i fantazmave. Po vërtet ai e kishte parë pelën vigane me mëzin që i rrinte të pandarë nga vetja? Në këtë pikë ai qe i qartë. Tepër këmbëngulës. Pa asnjë mëdyshje. A qe kjo një halucinacion i tij? Magjistarët dhe shamanët përdornin droga dhe i besonin halucinacionet. Por plaku s’e kish njohur kurrë drogën. S’e dinte ç’qe droga. Plaku s’ishte as magjistar dhe as sharman. Si duhet shpjeguar kjo? Filozofi Platon fliste për Atlantidën e zhytur në thellësira, por s’bisedoi për këtë gjë me ndonjë atlantidas të mbijetuar. Ndoshta plaku një atlantidas i mendësive ilire, qe ishin dhe s’janë më. Utopia shpik shpresën. Utopia ka shumë simbole. Plaku në fëmini e përjetoi një utopi të pabesueshme. Ai e pa seriozisht dhe me gjithë mend simbolin e tij: pelën me mëz, qenie e një përtëritje të stinëve, e jetës, e kujtesës. Nëse ai e ka parë pse duhet ta kundërshtoj me skepticizëm vulgar këtë të vërtetë? Moisiu e pa Zotin në mal në formën e një shkurreje që digjej flakë, por nuk konsumohej. Mendelejevi e pa në ëndërr renditjen e Tabelës së Elementeve.

Plaku i Kalasë së Dodës është midis këtyre shëmbëlltyrave. Atij i mjafton vetvetja. Dhe ka të drejtë. Ai dhe askush tjetër, i vetmi në botë, e pa të gjallë pelën me mëz, metaforë vijimësie, diçka gjenetike dhe shpirtërore, formë përndritëse, elegante, lëvizjeje e të ardhmes.-Durrës, maj 1989