20 marsi, ditëlindja e Qemal Stafës, DITA publikon kujtimet e panjohura për vitet e Qemalit në Firence: Një revolucionar internacionalist në skrofullën e vetë fashizmit

Prof. Nasho Jorgaqi

Botuar në DITA

Në revistën “Albania Oggi”, organi i shoqatës së miqësisë Itali- Shqipëri janë botuar disa materiale me vlerë mbi Qemal Stafën. Veç vjershës të përkthyer në italisht “Hijes së tim vllai’’ dhe portretit të Qemalit, nga piktori Bukurosh Sejdini, është botuar dhe një artikull i G. Marcellinos.

Autori pasi i jep lexuesit disa të dhëna të domosdoshme mbi jetën dhe veprimtarinë revolucionare të Qemalit, gjithë artikullin ia kushton analizës së vjershës “Hijes së tim vlla!” dhe mendimeve të Qemalit mbi rolin e poezisë për transformimin revolucionar të shoqërisë.

G.Marcellino arrin të konstatojë se Qemali si revolucionar e kish kuptuar se “nuk mund të luftohet për një shoqëri të re, pa luftuar njëkohësisht për një kulturë të re, se në këtë luftë poezia është instrument i mprehtë në shërbim të kauzës. Për këtë Qemali tregon G.Marcellino dha vetë shembullin e një poezie militante. Me të drejtë, ai e cilëson vjershën e Qemalit si një “poezi e lindur” nga lufta dhe që i shërben vetë luftës’’.

Duke vënë në dukje vlerat ideoestetike dhe tiparet e poezisë së Qemalit, si një poezi me karakter të theksuar politik një “program lufte dhe impenjim solemn”, autori përfundon me këto fjalë:

“Poezia e Qemal Stafës për qartësinë e saj, për thjeshtësinë e madhe, për forcën e mendimit nuk është vetëm një kontribut në zhvillimin e letërsisë realiste shqipe, por sipas mendjes sonë, një nga shembujt më të mirë të letërsisë europiane të Rezistencës”.

Poezia e Qemalit dhe artikulli i G. Marcellinos mesa duket patën jehonë në mes lexuesve, ato zgjuan kujtime tek ata që e patën njohur për së afërmi heroin, sepse fill në numrin që pasoi u botuan kujtimet e Cezare Collinit “Qemal Stafa në Firence”. Këto janë kujtime autentike të një bashkëluftëtari të Qemalit, që hedhin dritë mbi një periudhë akoma të panjohur mirë të jetës së revolucionarit tonë të shquar.

Dihet se kudo që punoi e jetoi Qemali la gjurme lufte. Për ne ka qenë e vështirë të njihemi në mënyrë të plotë e konkrete me tërë aspektet e punës revolucionare që ai zhvilloi jashtë atdheut e veçanërisht në Firence. Qemali qëndroi në Firence, me disa ndërprerje nga 3 tetori i vitit 1939 deri në qershor të vitit 1941. Është e njohur tanimë veprimtaria e gjithanshme që ai kreu për organizimin e mobilizimin e universitarëve shqiptarë në luftë kundër fashizmit dhe propagandimin e ideve antifashiste në mjediset studentore.

Këto na i kanë bërë të qartë dëshmitë e mjaft bashkatdhetarëve të tjerë. Për fat të keq mungonin dhe mungojnë ato të dhëna konkrete që flasin për një fakt të pamohueshëm se Qemali, si një revolucionar internacionalist bashkëpunoi ngushtë me ato forca dhe elementë vendas antifashistë edhe në skrofullën e vetë fashizmit.

Nga kjo pikëpamje, kujtimet e Cezare Collinit sjellin një kontribut mjaft të rëndësishëm për njohjen sa më të plotë të heroit tonë. Në radhë të parë, na prek fakti që miku italian me gjithë kobën e shkurtër dhe rrethanat e vështira të ilegalitetit, ka arritur ta ndjejë menjëherë personalitetin e Qemalit, të dallojë disa nga ato cilësi të shquara që ia ka njohur tanimë historia jonë. Me të drejtë ai nënvizon se në mes të të gjithëve “shquante figura e fortë e Qemal Stafës”.

Dihet se Qemali pat shkuar në Itali, jo për të kryer studimet, por për të realizuar ato detyra revolucionare që u ngarkonte, komunistëve shqiptarë momenti i rëndë historik. Në këtë drejtim, ai arriti të marrë kontakt dhe të sigurojë bashkëpunim me ato forca që luftonin kundër fashizmit në vend. Kjo natyrisht nuk ishte e lehtë, përkundrazi, por dhe në këtë detyrë tepër të vështirë, Qemalin si gjithnjë e ndihmuan aftësitë e tij prej revolucionari profesionist.

Gjëja më e rëndësishme është që lidhjet dhe bashkëpunimin luftarak ai arriti ta sigurojë, jo me elementë të thjeshtë antifashistë, po me kuadro të rëndësishme me drejtues kryesor të lëvizjes klandestine antifashiste. Cezare Collini kryente atëherë detyrën e udhëheqësit të lëvizjes ilegale për Firencen, ndërsa më vonë, pas rënies së fashizmit, në shtator 1943, ishte në drejtimin e gjithë luftës për çlirimin e krahinës së Toskanës. Kuptohet qartë dhe rëndësia e kontakteve që pati Qemali me të. Këto kontakte kishin për bazë shkëmbimin e përvojës revolucionare dhe të ndihmës të ndërsjelltë në mes njeri- tjetrit.

Kjo tregon se revolucionarët shqiptarë me në krye Qemalin, megjithëse të rinj dhe në organizim e sipër dinin të përfaqësonin me dinjitet të plotë jashtë atdheut popullin e tyre që nuk pajtohej me pushtimin fashist dhe përgatitej për kryengritjen e armatosur.

Kujtimet e Qezare Collini na zbulojnë vetëm një pjesë të punës e të luftës së Qemalit e të shokëve të tij jashtë atdheut, po ato, pa dyshim pasurojnë analet e luftës sonë të përbashkët anti- fashiste, të miqësisë sonë internacionaliste:

Kujtimet e Collinit:

“Mbi sa do të tregoj, do ta kuptoni emocionin e madh që provova kur në numrin 3 të revistës (revista “Albania oggi”) pashë fotografinë e shokut Qemal Stafa dhe mësova fundin e tij heroik. Për hir të historisë së qëndresës kundër fashizmit e shoh të nevojshme të shpjegoj si dhe pse lindi lidhja dhe bashkëpunimi në mes lëvizjes ilegale të komunistëve italianë, e në veçanti atyre fiorentinas me shokët shqiptarë të udhëhequr nga shoku Qemal Stafa.

Siç do të shihet, kontakti nuk mund të ndodhte veçse në mes forcave politike që luftonin për të njëjtin ideal në rrethanat e një ilegaliteti të thellë. Në të vërtetë, lidhja me shokët shqiptarë mund të arrihej vetëm nëpërmjet shokëve dhe shoqeve komuniste që ndodheshin të internuar prej shumë viteve dhe të shokëve të dënuar nga gjyqi special fashat që drejtonin luftën në vendin tonë qysh nga vendosa e diktaturës.

Pas agresionit dhe pushtimit të Shqipërisë u arrestuan mjaft shqiptarë, si në Itali ashtu dhe në Shqipëri, të cilët u internuan pastaj në ishullin Ventone. Pjesa më e madhe e të internuarve ishin studentë e kish vetëm ndonjë çifligar a tregtar. Në mes tyre kishte pikëpamje të ndryshme politike, por ekzistonte një qëndrim i përbashkët antifashist në përgjithësi, megjithëse në gjirin e tyre kishte divergjenca klasore.

Marrëdhëniet që u krijuan në mes shokëve shqiptarë dhe italianë në Ventotene, bënë që të lind problemi i vendosjes së lidhjeve me grupet e shqiptarëve që jetonin në qytete të ndryshme të Italisë lidhja në mes shokëve të internuar dhe lëvizjes sonë ilegale në Itali u bë nëpërmjet shoqes Delli¹, e ëma e një shqiptari të internuar dhe të shoqes, Emma Foreoni Turchi. Kjo lidhje u konkretizua më vonë me Qemal Stafën, i cili aso kohe ndiqte fakultetin e drejtësisë në Universitetin e Romës².

Në mes komunistëve të rinj shqiptarë, Qemali u shqua menjëherë për seriozitetin dhe vendosmërinë e tij. Të gjithë aso kohe dëshironin të vendosnin lidhje me organizatën e partisë sonë, të merrnin përvojën e nevojshme mbi luftën për ta përhapur pastaj në Shqipëri. Këtë e bënin dhe shokët grekë që luftonin për një çështje të përbashkët.

Në Firence lidhja me Qemal Stafën dhe grupin e studentëve universitarë shqiptarë u vendos nëpërmjet një kartoline të grisur në dy pjesë për identifikim në fillim me vëllanë e Emmës, banues në Romë dhe pastaj me mua, që aso kohe isha përgjegjës i udhëheqjes së lëvizjes ilegale për Firencen. Këta ishin universitarë seriozë, trima me të vërtetë të mrekullueshëm.

Lëvizja jonë përbëhej kryesisht nga elementë punëtorë dhe fshatarë. Ambienti universitar ishte në atë kohë shprehje e interesave të shtresave të larta, i orientuar nga filozofia fashiste e Xhentiles³, prandaj nuk kishim arritur akoma kontakte politike. Siç thamë, shokët shqiptarë donin të njiheshin me përvojën tonë. Unë u tregoja atyre sistemet dhe mënyrat “e punës” “e konspiracionit” në kushtet tona të ilegalitetit të plotë, për ta çuar përpara luftën kundër fashizmit në Itali.

Habitesha se me sa vëmendje dhe sa rëndësi i kushtonin ata këtyre problemeve deri në hollësirat më të vogla kur për ne këto ishin gjëra krejt të zakonshme. Po nuk  ishte fjala vetëm për këto, ata donin të mësonin për jetën tonë në burg, për programet e shkollës sonë leniniste, për vijën tonë politike, për frontin unik antifashist. Tregonin interesim për trashëgimin e Pietro Gobettit⁴ (“Revolucioni liberal”) ,diskutonin mbi teorinë e vlerës dhe mbi materializmin historik, dy zbulimet e mëdha të Karl Marksit.

Nga të gjitha këto, kuptova se në qendër të diskutimeve të tyre qëndronte çështja e pavarësisë dhe e sovranitetit të vendit të tyre dhe isha shumë i kënaqur kur vija re që qenë të orientuar teorikisht dhe politikisht drejt një zgjidhje revolucionare socialiste të problemit kombëtar. Me këtë ata tregonin se ishin, konkretisht me teorinë e njohur të Leninit, d.m.th me teorinë e mundësisë e shndërrimit të luftës patriotike në një revolucion socialist.

Takimet bëheshin në rrugë, në vende të hapura, që mbaheshin si më të sigurta. Vetëm një herë u takuam në një shtëpi. Banonin në një dhomë në rrugën Scale dhe këtu patëm një diskutim me shokët shqiptarë. Në mes të të gjithëve, që ishin të tërë shumë të sjellshëm shquante figura e fortë e Qemal Stafës.

Në fund, nga shkëmbimi i mendimeve dhe i përvojës u kalua në shkëmbimin konkret të ndihmës reciproke. Erdhi koha që unë u kërkova atyre ndihmë për të siguruar një çiklostil dhe megjithëse e rrezikshme kjo punë për një student universitar, mund të justifikohem me faktin se nevojitej për të riprodhuar materiale studimi për mbrojtje diplomash etj. Ata e pranuan menjëherë kërkesën time. Ndihma e tyre na zgjidhi një problem shumë të madh, sepse për ne as që mund të bëhej fjalë të siguronim një mjet të tillë shtypshkrimi, pasi çdo gjë i qe nënshtruar një kontrolli të hekurt nga ana e policisë fashiste.

Lëvizja ilegale fiorentine do të gjendej dhe njëherë para gjyqit special, më vonë do të jetë ajo që do të marrë drejtimin e luftës çlirimtare në Itali. Edhe shokët tanë më të mirë do të binin në luftë. Mua që fatmirësisht jetoj akoma, më takon detyra të nderoj shokët e rënë në luftën kundër fashizmit dhe në mes tyre dhe heroin e Popullit shokun Qemal Stafa”.

—–

1) Nëna e dëshmorit Xhezmi Delli, e cila aso kohe kish shkuar në Itali për të takuar të birin e internuar në ishullin Ventotene.

2)Për mungesë informacioni, autori s’e di që Qemali nuk ndoqi Fakultetin Drejtësisë në Romë, por në Firence.

3) Xhentile, një nga ideologët famëkeq të fashizmit.

4.) Pietro Gobetti (1920-1926)- kritik letrar dhe publicist italian. Ka botuar revistën “La rivoluzione liberale”.